Ugovor o neširenju nuklearnog oružja (NPT) iz 1968. godine jedan je od najvažnijih i najsveobuhvatnijih ugovora čovečanstva, koji su potpisale 191 države. Zajedno sa sličnim konvencijama o hemijskom i biološkom oružju, ona formira globalni režim za neširenje oružja za masovno uništenje (WMD). Međutim, od 2014. godine, režim neširenja nuklearnog oružja poprimio je čudno novo tumačenje zbog ruske aneksije ukrajinskih teritorija i genocidne politike Moskve u Ukrajini.
Ugovor o neširenju nuklearnog oružja (NPT) dozvoljava Rusiji, kao zvaničnoj nuklearnoj sili, da gradi i kupuje nuklearne bojeve glave. Istovremeno, NPT direktno zabranjuje Ukrajini, kao zvaničnoj nenuklearnoj državi, da učini isto. Ukrajinski nenuklearni saveznici – od Kanade na zapadu do Japana na istoku – takođe su vezani NPT-om, kao i Konvencijom o hemijskom i biološkom oružju, koji imaju status čisto konvencionalnih vojnih država. Ugovor o neširenju nuklearnog oružja nije dozvolio Ukrajini u prošlosti da odvrati, a danas da se brani od zvanične nuklearne države, Rusije.
Budimpeštanski memorandum iz 1994. godine kao aneks NPT-a
Još više iznenađujuće je da je početkom 1990-ih, mlada post-sovjetska ukrajinska država posedovala treći najveći arsenal nuklearnih bojevih glava na svetu – nasleđe Sovjetskog Saveza, koji se raspao u avgustu-decembru 1991. godine. Neposredno nakon nezavisnosti Ukrajine, broj njenog nuklearnog oružja nakratko je premašio zbir oružja za masovno uništenje Kine, Francuske i Velike Britanije zajedno. Na poslednjem samitu Konferencije o bezbednosti i saradnji u Evropi pre nego što je postala OEBS, u glavnom gradu Mađarske u decembru 1994. godine, Ruska Federacija (Rusija), Sjedinjene Američke Države (SAD) i Velika Britanija (Velika Britanija) potpisale su sa Ukrajinom sudbonosni „Memorandum o bezbednosnom osiguranju u vezi sa pristupanjem Ukrajine Ugovoru o neširenju nuklearnog oružja“. Kratki dokument, koji je postao poznat kao Budimpeštanski memorandum, duplicirao je dve slične deklaracije posebno dizajnirane za postsovjetske zemlje koje poseduju deo nuklearnog arsenala bivšeg SSSR-a – Ukrajine, Belorusije i Kazahstana. Kao takozvane „depozitne vlade“ NPT-a, Moskva, Vašington i London postali su garanti granica ove tri bivše ruske kolonije i sovjetske republike 1994. godine i tako su ostali do danas. Priču o odluci Ukrajine da napusti sovjetsko nuklearno nasleđe nedavno je majstorski opisala harvardska politologkinja specijalizovana za nuklearna pitanja, Marijana Budzherin, u svojoj knjizi „Nasleđivanje bombe: kolaps SSSR-a i nuklearno razoružanje Ukrajine“ (Johns Hopkins University Press 2022), koja je nagrađena mnogim nagradama.
Rusija je počela da krši Budimpeštanski memorandum i logiku NPT-a čak i pre početka rata sa Ukrajinom i okupacije Krima u februaru 2014. godine. Na primer, 2003. godine pokušala je da naruši teritoriju i granicu Ukrajine sprovođenjem jednostranog i na kraju neuspešnog infrastrukturnog projekta sa pokušajem da zauzme ukrajinsko ostrvo Tuzla u Kerčkom moreuzu u Crnom moru. Deset godina kasnije, Moskva je pokušala da spreči Kijev da zaključi već parafirani Sporazum o pridruživanju sa Evropskom unijom. Tokom 2013. godine vršila je snažan ekonomski i politički pritisak na Kijev – ponašanje koje je izričito zabranjeno članom 3 Budimpeštanskog memoranduma.
Od februara 2014. godine, Rusija je sve nemilosrdnije napadala Ukrajinu vojnim i nevojnim sredstvima, kao i redovnim i neregularnim trupama. Istovremeno, besramno i demonstrativno krši bezbednosne garancije koje je Kijevu pružio Budimpeštanski memorandum iz 1994. godine. Stoga, akcije Moskve sve više proturječe, pa čak i precrtaju logiku režima neširenja nuklearnog oružja koji je na snazi od 1970. godine.
Kako je Moskva okrenula NPT naglavačke
NPT danas – zajedno sa sličnim konvencijama o biološkom i hemijskom oružju – je centralni element globalnog bezbednosnog režima koji su uspostavile UN posle 1945. godine. Kao naslednik SSSR-a, država osnivačica i depozitar NPT-a, kao i direktan garant nepovredivosti ukrajinskih granica u Budimpeštanskom memorandumu, Rusija je postavila cilj režima neširenja nuklearnog oružja naglavačke, jer je dozvola NPT-a da poseduje nuklearno oružje pomogla Moskvi da oslobodi ekspanzionistički i genocidni rat protiv Ukrajine. Zabrana NPT-a o ukrajinskom posedovanju nuklearnog oružja, zauzvrat, sprečila je Kijev da efikasno odvraća i brani se od ruskog napada od 2014. godine.
NPT je dozvolio Moskvi da zaprijeti ne samo Ukrajini, već i njenim saveznicima (posebno onima bez nuklearnog oružja) nuklearnim uništenjem ako nastave da podržavaju ukrajinski otpor besramnoj teritorijalnoj ekspanziji Rusije i kontinuiranom teroru protiv civila. Dozvola NPT-a za rusko posedovanje nuklearnog oružja je u prošlosti (i imaće u doglednoj budućnosti)Efekat odvraćanja vojne podrške Ukrajini od strane zemalja koje se pridržavaju međunarodnog prava. Ovo usporavanje se odnosi i na pružanje određenih posebno efikasnih konvencionalnih vojnih tehnologija Ukrajini, kao što su nemačke krstareće rakete TAURUS, i na raspoređivanje savezničkih trupa na ukrajinskom tlu, bilo da ih podržavaju NATO, Evropska unija ili posebna koalicija država prijateljskih prema Ukrajini.
Da je Kijev posedovao nuklearno oružje 2014. godine, Rusija najverovatnije ne bi napala Ukrajinu, rizikujući brisanje čitavih ruskih gradova kao rezultat ukrajinskog nuklearnog odgovora – kao što se dogodilo sa Hirošimom i Nagasakijem u avgustu 1945. godine. S druge strane, da Moskva nije posedovala nuklearno oružje 2014. godine, zapadni saveznici Ukrajine verovatno bi brzo priskočili u pomoć Kijevu. Koalicija voljnih ljudi verovatno bi oslobodila ilegalno anektirano Krimsko poluostrvo i okupirane delove Donbasa 2014-2015, baš kao što je koalicija predvođena SAD-om oslobodila Kuvajt 1991. godine, koji je Irak okupirao i anektirao godinu dana ranije. Dakle, principi uspostavljeni Ugovorom o neširenju nuklearnog oružja doprineli su i početku ruske teritorijalne ekspanzije i genocidnog rata 2014. godine, kao i naknadnoj nevoljnosti međunarodne zajednice da odlučno zaustavi početno zauzimanje teritorija od strane Moskve i spreči dalju rusku ekspanziju i genocid u Ukrajini.
Zaključci i preporuke politike
Režim neširenja nuklearnog oružja stupio je na snagu 1970. godine. Od tada, on je stekao svoj legitimitet kao sporazum velikih razmera koji pomaže da se ograniči pojava i eskalacija ratova i spreči upotreba nuklearnog oružja u ekspanzionističke svrhe. Danas, međutim, to dovodi do veoma različitih posledica zbog rata za uništenje koji je pokrenula Rusija i zauzimanja teritorije Ukrajine, koja je država potpisnica Ugovora o neširenju nuklearnog oružja. Kao rezultat toga, funkcionisanje i budućnost NPT-a usko su povezani sa tokom, ishodom i posledicama rusko-ukrajinskog rata. S obzirom na ogroman značaj očuvanja režima neširenja nuklearnog oružja za čovječanstvo, sljedećih šest oblasti politike može se preporučiti onima koji se bave njegovom zaštitom:
1. Sve države potpisnice NPT-a koje imaju interes za očuvanje NPT-a treba da pruže nenuklearnoj Ukrajini vojnu i nevojnu podršku najbolje što mogu da omoguće Kijevu da izvojeva ubedljivu pobedu na bojnom polju i oslobodi teritorije koje je Rusija trenutno ilegalno okupirala.
2. Sve države potpisnice NPT-a koje žele da brane njegove principe treba da zahtevaju da Moskva odmah prekine pretnje nuklearnom eskalacijom i upozore Rusiju i njene saveznike da bi takva eskalacija izazvala snažnu vojnu i nevojnu kontrareakciju sa njihove strane.
3. Sve države potpisnice NPT-a koje brinu o njegovom očuvanju treba da efikasno sankcionišu i javno osude nuklearnu Rusiju sve dok ona nastavlja da vodi ekspanzionistički rat na teritoriji nenuklearne Ukrajine.
4. Sve države potpisnice NPT-a sa interesom za njegovo očuvanje moraju insistirati na pravednom miru za Ukrajinu, uključujući potpunu obnovu njenog teritorijalnog integriteta, potpuno očuvanje njenog nacionalnog suvereniteta, potpuni povratak svih ratnih zarobljenika i deportovanih civila, uključujući decu, i punu naknadu za uništenje Ukrajine kroz plaćanje ruskih reparacija.
5. Sve nevladine organizacije, kompanije i pojedinci koji se zalažu za nastavak režima neširenja nuklearnog oružja treba da podrže pobedu i oporavak Ukrajine svim sredstvima koja su im na raspolaganju, kao i da se javno suprotstave i nametnu sankcije Rusiji koristeći sve alate koji su im na raspolaganju.
6 Vašington i London, kao zemlje depozitari Ugovora o neširenju nuklearnog oružja iz 1968. i potpisnici Budimpeštanskog memoranduma iz 1994. godine, snose posebnu odgovornost prema Kijevu. Stoga, Sjedinjene Države i Velika Britanija treba da predlože da svoje 30-godišnje bezbednosne garancije Ukrajini pretvore u pakt o uzajamnoj pomoći. Trilateralni punopravni vojni savez štitiće Ukrajinu dok ne postane članica NATO-a, kao i omogućiti međunarodnoj zajednici da iskoristi rastuće vojno znanje i resurse Ukrajine. Sve ostale potpisnice NPT-a treba pozvati da se pridruže ovom trilateralnom ugovoru o odbrani i na taj način doprinesu podršci logiki režima neširenja nuklearnog oružja.
Prevedeno sa poljskog
Tekst je objavljen u okviru projekta saradnje između nas i poljskog časopisa Nowa Europa Wschodnia.
Originalni naslov članka: Moskwa podkopuje reżim nierozprzestrzeniania broni jądrowej
Andreas Umland
