W ubiegły piątek amerykański sąd częściowo zawiesił realizację planu prezydenta Donalda Trumpa dotyczącego likwidacji Agencji Stanów Zjednoczonych ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID), umożliwiając swoim pracownikom powrót do pracy. Jednak negatywna fala po tym posunięciu Białego Domu zaczęła już rozprzestrzeniać się po całym świecie. Dla Ukrainy doprowadziło to nie tylko do wstrzymania finansowania projektów organizacji pozarządowych, ale także do bardziej przykrych strat.
Zwłaszcza ta decyzja Trumpa dała początek wersjom, które poddają w wątpliwość ogólnie przyjętą interpretację wydarzeń Euromajdanu w latach 2013-2014 w Ukrainie i w państwach zachodnich. Wśród tego chóru „sygnalistów” wyróżnia się wywiad z amerykańskim politykiem, nominowanym przez Trumpa na stanowisko szefa resortu zdrowia Robertem F. Kennedym Jr., w którym twierdzi on, że w tym okresie Stany Zjednoczone przeznaczyły co najmniej 5 mld dolarów na sfinansowanie protestów w Ukrainie.
Kennedy Jr. powiedział, że takie finansowanie odegrało kluczową rolę w obaleniu rządu Janukowycza. Jednocześnie współpracownik Trumpa oskarżył byłą sekretarz stanu USA Victorię Nuland o udział w organizowaniu zmiany władzy w Ukrainie, nakłaniając do tego polityków, którzy nie popierali prozachodniego kursu. To stwierdzenie absolutnie wpisuje się w jedną z głównych narracji Kremla, gdzie Euromajdan postrzegany jest jako „zamach stanu” organizowany z zewnątrz, z bezpośrednim udziałem państw zachodnich. Ale czy tak jest naprawdę?
Pytanie nie jest tak niewinne, jak mogłoby się wydawać. Jak wiadomo, rosyjski dyktator Putin i jego zwolennicy wielokrotnie podkreślali, że Majdan i obalenie Janukowycza zmusiły Rosję do aneksji Krymu i rozpoczęcia działań wojennych na wschodzie Ukrainy. Oczywiście, faszystowski władca Kremla po prostu drga, próbując nadać swoim łamaniom prawa międzynarodowego przynajmniej pewną legitymizację.
Tymczasem Euromajdan był wynikiem masowego ruchu, który rozpoczął się od pokojowych wieców i demonstracji, których powodem były fakty bezwstydnej korupcji ze strony Janukowycza, jego syna i ich wspólników w redystrybucji własności, a także przypadki dzikiej samowoli ze strony ówczesnej milicji i inne fakty bezprawia. Pamiętam, że zbiorowy gwałt i pobicie młodej kobiety przez „stróżów prawa” w jednym z małych ukraińskich miast wywołało w Ukrainie bezprecedensową falę oburzenia. W normalnym kraju ludność nie powinna tolerować takich faktów.
Janukowycz i spółka otwarcie to wszystko ignorowali, wierząc w swoją bezkarność. I w pewnym momencie szef reżimu uznał, że może samodzielnie decydować o losie ludzi. Stało się to w listopadzie 2013 roku, kiedy Janukowycz zupełnie niespodziewanie, zdradziecko odmówił podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Ludzie od dawna przygotowywali się na to wydarzenie, niemal cały kraj miał na to nadzieję. A potem… raz, a prezydent, znienawidzony przez większość obywateli, w pojedynkę zdecydował, że Ukraina nie musi iść do Unii Europejskiej. To wywołało szok. To nie mogło nie wywołać szoku. Studenci wyszli z protestem, pokojowo i nielicznie. A zabierano ich z rozkazu „z góry” i brutalnie bito, i bito, tak, że tylko zupełnie obojętni ludzie nie mogli się oburzać. W ten sposób obywatele przychodzili na Majdan.
Już od pierwszego dnia, kiedy dziesiątki tysięcy Ukraińców ogłosiły bezterminową akcję protestacyjną na głównym placu stolicy, stało się jasne: to nie był tylko protest przeciwko jednej konkretnej decyzji wstrętnego prezydenta, ale prośba większości mieszkańców kraju o zmiany, o lepsze życie, o wyrzeczenie się bezprawia ze strony sędziego, prokuratora, policyjnej „mafii” i złodziejskich oligarchów. Ludzie nie tylko w Kijowie, ale także w innych miastach wyszli na place, domagając się zmian. Jako świadek tamtych wydarzeń potwierdzam, że obywatele nie domagali się niczego więcej, domagali się jedynie reform, uczciwych wyborów i walki z destrukcyjną korupcją. I co warte odnotowania, o te ideały walczyły nie tylko organizacje społeczne i aktywiści, ale także setki tysięcy obywateli, którzy nie byli związani z żadną partią polityczną.
Nie bez znaczenia jest również fakt, że początkowo protesty nie miały charakteru pokojowego. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero gdy służby porządkowe zaczęły brutalnie tłumić protesty w Kijowie, zwłaszcza po strzelaninie do demonstrantów w dniach 18-20 lutego. Całkowicie nieuzasadnione użycie siły wobec pokojowych demonstrantów sprowokowało radykalizację protestów. Na wynik wydarzeń duży wpływ miał też fakt, że Janukowycz okazał się politykiem krótkowzrocznym i, odmówił negocjacji z opozycją i próbował się ukryć za siłami bezpieczeństwa. W rezultacie jego moc zaczęła się kruszyć. Wynik konfrontacji był przesądzony.
Biorąc pod uwagę tamte wydarzenia, nie należy zapominać, że odsunięcie Janukowycza od władzy zostało sformalizowane, po pierwsze, po jego ucieczce, a po drugie, poprzez oficjalną uchwałę Rady Najwyższej. Była to w pełni uprawniona decyzja legalnie wybranego parlamentu, który powołując się na niezdolność prezydenta do wykonywania swoich obowiązków służbowychKy, uchwalił ustawę o jego rezygnacji. Proces ten był w pełni uzasadniony pod względem prawnym, choć odbywał się w warunkach niestabilności politycznej. Ogólnie rzecz biorąc, słowo „zamach stanu” w tym przypadku jest całkowicie niewłaściwe.
Niektórzy krytycy Euromajdanu nazywają te wydarzenia zamachem stanu, ponieważ rzekomo było wsparcie finansowe dla protestów z zewnątrz, a zdesperowani protestujący nie zawsze zachowywali się pokojowo. Jeśli jednak przeanalizujemy to bardziej szczegółowo, okaże się, że wszystkie wydatki Majdanu zostały sfinansowane z datków od obywateli Ukrainy. I żadne pieniądze nie wpłynęły na istotę tego, co się stało, a jedynie pomogły uniknąć zbyt dużych „wewnętrznych” problemów na Majdanie i jeszcze większej liczby ofiar.
Nie można było zorganizować Majdanu na taką skalę z zewnątrz. Stał się symbolem spontanicznego powstania ludowego przeciwko autorytarnemu reżimowi. Nie chodziło tylko o odsunięcie od władzy władcy, który działał wbrew interesom ludu, ale o realne żądanie społeczeństwa demokracji, zmiany ustroju, wyzwolenia od reżimu, który ograniczał podstawowe wolności. Ludzie na Majdanie domagali się nie tylko zmiany władzy, ale także zmian w samym systemie politycznym, przejścia do bardziej otwartego i przejrzystego systemu państwowego. Ich działania miały na celu przywrócenie im praw, a nie siłowe zniszczenie władzy państwowej.
Ponadto warto przypomnieć, że protestom na Majdanie nie towarzyszyło siłowe zajmowanie obiektów państwowych, jak to zwykle ma miejsce podczas zamachów stanu. W związku z tym protestujący tymczasowo korzystali z niektórych budynków administracyjnych (Dom Związków Zawodowych, Kijowska Rada Miejska), ale tylko po to, aby zapobiec hipotermii ludzi w zimie i zorganizować opiekę medyczną.
W przeciwieństwie do klasycznego puczu, protestujący nie próbowali budować swojej władzy siłą, lecz działali początkowo jedynie w ramach walki politycznej, a później – w celu obrony przed zbrojną przemocą ze strony sił bezpieczeństwa.
Nie bez znaczenia jest też fakt, że po ucieczce Janukowycza władza w kraju faktycznie przeszła w ręce legalnie wybranej Rady Najwyższej. Dziś można się wiele spierać o to, jak dobrze lub źle posłowie ludowi tamtych lat wykorzystywali okno możliwości, które otwierało się na spóźnione transformacje. Ale fakt pozostaje faktem: narodowi ukraińskiemu udało się odeprzeć autorytarny reżim, który był arogancki. Choć w kolejnych latach ideały Majdanu zostały nieco skażone władzą Petra Poroszenki, to wydarzenia na Majdanie w latach 2013-2014 stały się żywym potwierdzeniem, że Ukraińcy są gotowi walczyć o swoje prawa, o demokrację i wolność. Nawiasem mówiąc, w tym znacznie różnią się od Rosjan.
Kiedyś, w pierwszych latach po Euromajdanie, musiałem nazwać te wydarzenia „szczepionką przeciwko autorytaryzmowi”. Pamiętam, że niektórzy czytelnicy się z tym nie zgadzali: mówią, że nie było szczepień – wystarczy spojrzeć, co robią Poroszenko i spółka. Ale życie potwierdziło moją rację. Brak reelekcji Poroszenki w 2019 r., mimo wszystkich niedociągnięć tamtych wyborów, był dowodem na to, że Ukraińcy nie stracili wiary w procesy demokratyczne.
Tak, to źle, że w wyborach w 2019 r. wielu obywateli Ukrainy głosowało nie na Zełenskiego, ale przeciwko Poroszence. Tak, to źle, że Wołodymyr Ołeksandrowicz, ukrywając się za stanem wojennym, też pokazywał się jako autokrata nawet wtedy, gdy nie było to bezpośrednio związane z odpieraniem agresji zewnętrznej. Ale bez względu na to, jak patrzymy na to, co się wydarzyło z perspektywy współczesności, to podczas głosowania w 2019 r. wydarzyło się coś, co można śmiało nazwać wolą ludu. Tak, niezbyt świadomie, ale jednak całkowicie wolno. Wolność wyboru jest kosztowna, z czasem wyrośnie z tego coś postępowego i kreatywnego. Stało się to możliwe m.in. dzięki Euromajdanowi.
Dziś, pomimo trudnych prób, jakie stoją przed Ukrainą w związku z obecnością tak okrutnego sąsiada, jakim jest Rosja Putina, naród ukraiński nadal dąży do demokratycznych zmian. Widzę to wyraźnie jako dziennikarz, który pracuje w mediach od kilkunastu lat. Ukraińskie dziennikarstwo żyje! Nie mógł zostać zniszczony przez prorządowy telethon „United News”, na który na próżno wydano miliardy. Nie podała się do dymisji pod presją rządzących i worków z pieniędzmi – nawiasem mówiąc, w dużej mierze dzięki pomocy Organizacja USAID (USAID). Można się spodziewać, że po zakończeniu wojny, gdy Ukraina odzyska bezpieczeństwo i stabilność, ludzie nie będą godzić się na autorytaryzm, bez względu na to, od kogo pochodzi. Szczepienia otrzymane w ostrej zimie 2013-2014 nie pozwolą Ukraińcom stać się bezsłowną trzodą, a jednocześnie pomogą rozwiązać takie problemy bez antykonstytucyjnych zamachów stanu.
