W 1904 r. w popularnonaukowym dodatku czasopisma „Uchitel” ukazał się artykuł Stiepana Rudnyckiego „Coś o Antarktydzie”. Jest to jedna z pierwszych publikacji o Antarktydzie w języku ukraińskim i od razu profesjonalny tekst oparty na aktualnych badaniach w językach obcych. Dlatego nie mniej interesująca od wyżej wymienionego faktu jest postać autora tego tekstu – Stiepana Rudnyckiego. Urodził się w Przemyślu, dorastał w Tarnopolu, studiował we Lwowie, Wiedniu i Berlinie. Wykładał we Lwowie, Wiedniu i Pradze. Jego utwory ukazywały się w różnych językach w Wiedniu, Berlinie, Krakowie, a nawet w Nowym Jorku. Naukowiec posługiwał się kilkoma językami. Stiepan Rudnycki pracował i był represjonowany w Charkowie, ale został rozstrzelany w rejonie Sandarmokh (Republika Karelii, Federacja Rosyjska).
Rudnycki uważany jest za twórcę ukraińskiej geografii fizycznej, politycznej i wojskowej, twórcę ukraińskiej kartografii. We Lwowie uczęszczał na kursy Mychajła Hruszewskiego, studiował u Ludwika Finkela i Antoniego Remana. W Wiedniu jego nauczycielem był Albrecht Penck. Stiepan Rudnycki miał dość ciężkie życie. Był świadkiem wydarzeń I wojny światowej i rewolucji ukraińskiej początku XX wieku, stał się ważną postacią dla Ukrainy i znaczącą dla światowej nauki. W biografii naukowca jest kilka punktów zwrotnych. Zwłaszcza, gdy nie mógł kontynuować pracy na Uniwersytecie Lwowskim, a także gdy kusiła go propozycja przeniesienia się do sowieckiego Charkowa.
Niezręczne, bo jestem wierny sobie
Obraz „Wędrowcy” (1948) ukraińskiego i amerykańskiego artysty Jakowa Hnizdowskiego przedstawia postacie, które nie mają domu. Trudno jednak cokolwiek powiedzieć o braku celu w ich życiu. Podobnie jest z Rudnickim. Jego biografia i biografia Hnizdowskiego mają ze sobą wiele wspólnego. W szczególności brak stabilnego miejsca, które stałoby się punktem podparcia. Artysta i naukowiec często się przeprowadzali, ale każdy z nich odnalazł siebie dzięki bogatemu światu wewnętrznemu i przekonaniom. W przypadku Rudnickiego nie ma wątpliwości co do celów i treści jego twórczości. Życie i twórczość naukowca łączy idea powołania ukraińskiego projektu narodowego, państwa, pomnażającego dorobek oświaty i nauki.
Nie powstaje więc pytanie, dlaczego po upadku Imperium Habsburgów i ustanowieniu Polski we Lwowie drzwi Uniwersytetu Lwowskiego Jana Kazimierza zostały dla naukowca zamknięte. Biorąc pod uwagę jego działalność i charakter międzywojennej Polski, ich drogi nie mogły się skrzyżować. Stiepan Rudnicki, który tworzył mapy Ukrainy i bronił prawa narodu ukraińskiego do państwa narodowego, okazał się nie do przyjęcia także dla sowieckich funkcjonariuszy. Oto cytat z przedmowy do jego „Krótkiej geografii Ukrainy”: „My Ukraińcy, ziemia, na której żyjemy, nazywa się Ukrainą, niezależnie od tego, czy jest pod panowaniem państwa rosyjskiego, czy austriackiego, czy węgierskiego. Bo choć dzielą jej granice… ale jest tylko jeden lud, który go zamieszkuje, z jednym językiem, usposobieniem i obyczajami”. Spuścizna Rudnickiego to więc nie tylko nauka, ale także wartości i światopogląd.
Cele, ludzie, instytucje
Osobowość Stiepana Rudnickiego daje się ujawnić za pomocą warunkowego schematu „cele-ludzie-instytucje”. Wszystkie swoje działania podporządkował rozwojowi autorskiego ukraińskiego projektu. Jednocześnie przez całe jego życie zawsze brakowało ludzi, którzy mieli na niego wpływ i w dobry sposób „zarazili” go profesjonalizmem. Rudnycki był pod wpływem kursu profesora Hruszewskiego, który uczęszczał na Uniwersytecie Lwowskim. Rudnycki mówił o Hruszewskim z szacunkiem przy każdej okazji. Nie przeszkodziło mu to jednak w późniejszym nie zgadzaniu się z Michaiłem Siergiejewiczem i dyskutowaniu z nim. Z drugiej strony działalność naukowa Rudnickiego była zdeterminowana wieloletnią współpracą z niemieckim geografem Albrechtem Penckiem w Wiedniu. Ukraińskiego nazywał jednym ze swoich najlepszych uczniów. Utrzymywali ze sobą regularny kontakt. Po uwięzieniu ukraińskiego geografa profesor Penk rozpoczął w ZSRR poszukiwania Stiepana Rudnickiego. Niestety, to nie pomogło.
I choć Stiepan Rudnycki często zmieniał miejsce zamieszkania, całe swoje życie związał z dużymi instytucjami badawczymi i dydaktycznymi. Uniwersytet Lwowski, Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki, Akademia Handlowa w Wiedniu, Ukraiński Instytut Badawczy Geografii i Kartografii, Wydział Geografii Wszechukraińskiej Akademii Nauk, Muzeum Antropologii i Etnografii im. Chw. Wilk…
Warto wspomnieć więcej o zaproszeniu naukowca do Charkowa. Rudnyckiemu wydawało się to obiecujące i na początku wszystko było naprawdę w porządku. Pracował i miał osiągnięcia. Później jednak reżim sowiecki pokazał swoje prawdziwe oblicze. W przypadku Rudnickiego skończyło się to represjami i śmiercią. Być może decyzja o powrocie z emigracji i pracy w Charkowie była największym błędem naukowca w jego życiu. Jednocześnie można zrozumieć, dlaczego się zgodził. Rudnicki widział w tym szansę na pracę na rzecz idei ukraińskiej. Wreszcie w latach dwudziestych XX wieku nawet najbardziej przenikliwe umysły miały trudności z przewidzeniem kolejnych represyjnych dekad w historii ZSRR i nieludzkiej natury bolszewickiego reżimu.
Sam Stiepan Rudnycki tak pisał o tej stronie swojej biografii: „Charków podobał mi się o wiele bardziej niż Moskwa. Typ miasta jest bardziej europejski, ale jest w nim dużo zieleni. Domy zazwyczaj stoją w ogrodach. Wyobraźcie sobie przedwojenny Lwów, tylko 3-4 razy większy i dwa razy bardziej zatłoczony, z dużym ruchem na ulicach”.
Starsza wersja i widoki
Stiepan Rudnycki był jednym z pierwszych, którzy wprowadzili termin geograficzny „Ukraina”. Był autorem pierwszych map Ukrainy, uważany jest za twórcę kierunku kartograficznego w geografii Ukrainy. Ukraina jako państwo nie istniała, a Rudnycki już rysował jej mapy i granice, broniąc odrębności narodu ukraińskiego i jego samowystarczalności na podstawie faktów i statystyk. W niektórych momentach przekraczałem miarę, ale czas nie był łatwy, więc możesz zrozumieć. Rudnycki jest autorem pierwszej mapy etnograficznej Ukrainy. Napisał kilka podręczników do geografii, przygotował kilkadziesiąt prac naukowych, brał udział w ekspedycjach badawczych. Na emigracji napisał dwie książki. Są zagubieni. Jest także autorem map ściennych, które zostały zatwierdzone przez władze austriackie i wykorzystywane w ukraińskich szkołach galicyjskich.
Mimo swojej specjalizacji geograficznej Stiepan Rudnycki interesował się również historią: „Wojna kozacko-polska 1625 roku”, „Nowe czasopismo dziejów ziemi chmielnickiej”, „Kozacy ukraińscy w latach 1625-1630” itp. Integralną częścią historycznych koncepcji naukowca jest stwierdzenie ukraińskiej idei narodowej. Wszystkie jego działania podporządkowane były idei budowania narodu ukraińskiego: „W służbie Ukrainy, która jest przede wszystkim dla mnie”. Rudnycki służył Ukrainie przez całe życie: w czasie I wojny światowej, kiedy prowadził wykłady z kartografii i topografii dla Strzelców Siczowych, w 1915 r., kiedy napisał tekst „Dlaczego chcemy niepodległej Ukrainy?”.
W 1965 roku Stiepan Rudnycki został zrehabilitowany „z powodu braku corpus delicti”. Setki i tysiące innych utalentowanych Ukraińców, których życie zostało karygodnie skrócone przez władze sowieckie, również nie było winnych. 3 grudnia to dzień urodzin tego wybitnego naukowca i niesamowitej osoby. Jest to okazja, aby przypomnieć sobie jego i dziedzictwo, które po sobie pozostawił. Jak to często bywa, w pracach naukowca można znaleźć wiele nie tylko ciekawych, ale i istotnych informacji. Na przykład na łamach „Ukraina i Ukraińcy” Rudnycki przekonywał, że państwa Trójprzymierza potrzebują niepodległej Ukrainy jako czynnika i siły, która mogłaby obronić Europę przed rosyjską ekspansją.
