Niedawno Ukraina obchodziła Dzień Wywiadu Zagranicznego. Przy tej okazji pracownicy Chortyckiej Rezerwy Narodowej opowiedzieli, jak wyglądał wywiad w czasach kozackich. Według historyków oficerowie wywiadu rozpoczęli swoją pracę od początków ruchu kozackiego, później ich metody zostały udoskonalone i ustrukturyzowane. A zapobieżone w porę liczne zamachy na życie Chmielnickiego świadczą o udanej pracy oficerów wywiadu hetmańskiego, wśród których prym stał legendarny Ławrin Kapusta.
Beckets, Plast i sieć agentów
W warunkach całkowitej nieufności do polityki zagranicznej oraz ciągłego zagrożenia zdradą i atakiem ze strony wrogów Kozacy musieli grać wyprzedzająco. Historycy wyróżniają dwa etapy kształtowania się wywiadu kozackiego: kozacką służbę rozpoznawczo-patrolową (XVI – pierwsza połowa XVII wieku) oraz wywiad państwowy okresu hetmanatu.
Pierwszą infrastrukturą i metodami zwiadu kozackiego były garnizony patrolowe, wieże sygnałowe i patrole, formowano także rozpoznanie morskie, a nawet grupy dywersyjne. Ówcześni harcerze nazywani byli harcerzami. Na ich cześć jeden z kurinów Siczy Zaporoskiej został nazwany Plastunów.
Kozackie posterunki obserwacyjne na Chortycy – bekets (zdjęcie ze strony rezerwatu)
Z czasem Kozacy zaczęli rekrutować agentów wśród wrogiego środowiska i utworzyli własną siatkę agentów. Szerzą dezinformację na temat własnych planów. W rekonesans zaangażowani byli nie tylko Kozacy, ale także księża, kupcy i inni.
Zamachy na Bohdana Chmielnickiego
W czasie wojny wyzwoleńczej, pod kierownictwem Bohdana Chmielnickiego, wywiad uaktywnił się i uzyskał strukturę organizacyjną, na czele której stanął sam hetman.
«Kancelaria Generalna Wojskowa zajmowała się wywiadem. Wywiad miał na celu zarówno pozyskiwanie informacji wojskowych, jak i przygotowywanie działań w polityce zagranicznej, dokonywanie sabotażu za liniami wroga. Ponadto agenci kozaccy aktywnie przygotowywali i wspierali ruch powstańczy wśród ludności na terenach kontrolowanych przez wroga. Potajemnie przynosili listy hetmana do chłopów i mieszczan, wzywając ich do przygotowania się do zbrojnego oporu. To dzięki tej pracy Chmielnicki otrzymał tak potężne poparcie mas», – Powiedzieć historycy Rezerwatu Chortyca.
Inteligencja czasów Chmielnickiego była jedną z najbardziej udanych w Europie. O jej sukcesie świadczą zapiski w dzienniku Sejmu Rzeczypospolitej z 1649 r., które odnaleziono w miejscu bitwy pod Berestetską. Czytamy w nim, że wszyscy przemawiający na Sejmie zostali wymienieni z nazwiska i zacytowani, choć ich nazwiska i treść wystąpień były utrzymywane w tajemnicy.
Kapusta laurowa
Były dyrektor Subotowskiego Muzeum Historycznego Narodowego Rezerwatu Historyczno-Kulturalnego „Czyhyryn” Wiktor Huglia pisze w swojej książce „Subotów Chmielnicki”, że szefem wywiadu Chmielnickiego był Ławrin Kapusta. Oficjalnie jego stanowisko nazywano atamanem miejskim Subotowa (naczelnik kozackiego samorządu lokalnego), ale odpowiadał nie tylko za gospodarstwo domowe, ale także za stosunki dyplomatyczne, wywiad, kontrwywiad i bezpieczeństwo hetmana. W rejestrze armii zaporoskiej w 1649 r. figuruje jako członek Osawuł Kurin elitarnego pułku Czyhyryn, gdzie wybierano najlepszych. Kapusta był dobrze wykształcony, gdyż wykształcenie oficerów Chmielnickiego było wysokie. Tylko ataman miejski posiadał pełną informację o podziemnych przejściach Subotowa, odpowiadał za dobór Kozaków do garnizonu w zamku hetmańskim oraz jakość ich wyszkolenia. Według legendy jego przydomek wziął się stąd, że rąbał wrogów tak, jakby szatkował kapustę.
Hipotetyczny współczesny portret Ławrina Kapusty (Danylo Narbut)
Google sugeruje, że Chmielnicki i Kapusta mogli znać się od dawna, być może nawet razem studiować. Wszak pułkownik Kapusta, zostawszy atamanem miejskim, poszedł na degradację, a bezpieczeństwa hetmana nie można było nikomu powierzyć. Przeciwko Chmielnickiemu było wiele spisków i zamachów na jego życie, z którymi Kapusta dobrze sobie radził.
Na przykład w marcu 1650 r. na ChmielnickimZasadzkę zastawili w pasiece, gdzie hetman lubił odpoczywać. Polscy agenci przekupili i zwerbowali grupę Kozaków, którzy mieli zabić Chmielnickiego. Kapusta rozprawił się także z niewierną żoną hetmana Heleną Chaplińską, która przygotowywała zamach na jego życie, okradła go, a także pułkownik Mykoła Fiodorowycz (Nosachik), który był blisko rodziny Chmielnickiego, miał zaufanie, ale Polacy przeciągnęli go na swoją stronę. Dowiedziawszy się o zdradzie, spiskowcy zostali natychmiast straceni.
Po śmierci hetmana nazwisko Kapusty zniknęło z dokumentów historycznych. Historycy sugerują, że ponownie pochował ciało hetmana, aby nie być wyśmiewanym.
«Ławrin był człowiekiem wszechstronnym – dowódcą, dyplomatą, oficerem wywiadu, menedżerem. We wszystkich tych dziedzinach odnosił sukcesy, a jednocześnie był czarnym koniem ukraińskiej historii„, pisze Wiktor Guglia.
ArmyInform Notatkiże w szkole sowieckiego KGB studiowali doświadczenia Ławrina Kapusty.
Szyfry, które SBU była w stanie odczytać
W XVIII wieku. Kozacy opanowali technologię szyfrowania tekstu. Uderzającym przykładem jest list hetmana Pyłypa Orłyka do króla szwedzkiego z 1713 roku.
«Jest to rzadka atrakcja kryptograficzna, w której poufność jest zapewniona przez metody matematyczne. W swoim liście Orłyk zastąpił znaczną część tekstu łaciną, a nawet własny podpis kodem numerycznym. Przez długi czas pozostawał tajemnicą dla naukowców, aż w 1996 roku udało się go rozszyfrować pracownikowi Służby Bezpieczeństwa Ukrainy„, – mówią w rezerwie.
Zaszyfrowany list Pylypa Orlyka
Syn hetmana Hryhorij Orłyk, będąc w służbie dyplomatycznej króla Francji, poprosił ojca o przysyłanie szyfrów do korespondencji, co świadczy o rozwoju szyfrowania w środowisku hetmańskim.
Ogólnie rzecz biorąc, wywiad kozacki zaczął się formować w XVI wieku, rozwinął się i ustrukturyzował w okresie Chmielnickiego i nadal doskonalił się w przyszłości, pomagając Kozakom w sprawach wojskowych i polityce zagranicznej.
