Mariupol, szybko rozwijające się i zmieniające się miasto portowe i przemysłowe, od lutego 2022 roku znajduje się pod okupacją rosyjską i jest systematycznie niszczone przez wojska wroga. Pomimo tragedii na dużą skalę, która tam się wydarzyła, przedsiębiorczy interdyscyplinarny zespół specjalistów już pracuje nad pomysłami odbudowy. Od sierpnia 2022 r. koalicja miejska Ro3kvit pracuje nad strategią zagospodarowania przestrzennego Mariupola po deokupacji. Eksperci omawiają rekonstrukcję terenów mieszkalnych i nową gospodarkę postindustrialną, biorąc pod uwagę środowisko, komfort i bezpieczeństwo mieszkańców.
Współzałożycielem tej platformy miejskiej RoЗkvit jest holenderski architekt i urbanista, wykładowca Charkowskiej Szkoły Architektury, Fulco Treffers, który współpracuje z Ukrainą od 2015 roku. Pierwszy projekt, w którym uczestniczył, został zorganizowany przez inicjatywę „Izolyatsia” na rzecz zmian jakościowych w Mariupolu. Dlatego architekt kontynuował prace nad koncepcją przywrócenia tego miasta, już w nowych realiach.
Fulco Troffers był prelegentem na idetonie Unlock Ukraine, zorganizowanym przez Lwowskie Forum Medialne, i mówił o głównych osiągnięciach strategii odbudowy Mariupola. Spisał dla nas główne tezy.
Doświadczenia krajów powojennych
Miejska Koalicja dla Ukrainy RoЗkvit powstała w marcu 2022 roku. Obejmuje około 80 uczestników, z czego co najmniej połowa pochodzi z Ukrainy. Pracując nad projektami odbudowy, czerpiąc z doświadczeń i wiedzy tych, którzy są świadomi sytuacji powojennej, odbudowy w innych krajach, a także doświadczeń lokalnych architektów, RoЗkvit koncentruje się na trzech głównych tematach – badaniach, edukacji, działaniu i projektach.
„Staramy się tworzyć strategie dla konkretnych miast. Czasami mogą to być małe projekty, jakiś plac lub szkoła. Czasami są to projekty na dużą skalę, ale ważne jest dla nas, aby mieć to doświadczenie w społecznościach, ponieważ wszystkie te społeczności różnią się od siebie”, wyjaśnia Fulco Treffers.
Naukowcy badają doświadczenia innych krajów, które odbudowywały miasta po II wojnie światowej i wojnie na Bałkanach. Ale, jak podkreślają, to badanie nie powinno być dokładnym zapożyczeniem, ale raczej uczeniem się na błędach innych ludzi, doświadczeniach innych krajów, aby Ukraina była gotowa i miała perspektywę na przyszłość.
Eksperci RoСkvit opracowują strategie, które są unikalne dla każdego miasta
„W Bośni po wojnie rozpoczął się kolejny bardzo trudny okres. Bośnia nie była gotowa na pokój, rząd nie był gotowy i nie było ku temu podstaw prawnych. Ludzie wyjechali z kraju, potem postanowili wrócić, ale wszyscy mieli nadzieję, że otrzymają wsparcie. Ale musieli się utrzymać. I to jest spore wyzwanie, podobnie jak w wielu innych krajach”, mówi Fulco Treffers.
Ważne jest, mówi architekt, aby mieć perspektywę na przyszłość. Ukraina z jednej strony powinna być odbudowanym, pięknym krajem, ale z drugiej powinna być krajem najbardziej stabilnym, zwłaszcza w kontekście przyszłej integracji europejskiej.
Odbuduj się lepiej niż było
Pracując nad koncepcją odbudowy, specjaliści opracowują plany długoterminowe, a także te, które można zrealizować już teraz. Nad strategią Mariupola pracuje 9-osobowy zespół. Są to jego mieszkańcy, Ukraińcy z innych regionów i obcokrajowcy.
„Jest taka zasada – odbudowywać się lepiej niż było. Ale Mariupol nie ma jeszcze okazji, aby to zrobić. Dlatego mówimy tutaj o perspektywie przyszłości. Musimy jednak zrozumieć, co będzie dalej, i musimy wiedzieć, co dzieje się teraz w Mariupolu” – mówi badaczka.
Zespół zidentyfikował trzy główne tematy, które są ważne dla osób, które chcą tam wrócić. Są to bezpieczeństwo, praca i mieszkanie.
„Staraliśmy się zrozumieć, dla kogo to robimy. Nie robimy tego dla międzynarodowych mediów, dla siebie ani dla żadnych programistów. Robimy to dla tych ludzi, którzy tam mieszkali, którzy chcą tam wrócić, którzy uważają Mariupol za swoje rodzinne miasto. Rozmawialiśmy z tymi ludźmi, staraliśmy się zrozumieć, jakie są ich potrzeby. A jeśli te trzy główne prośby zostaną spełnione, droga będzie otwarta, możesz wrócić”, mówi Fulco Troffers.
Mieszkanie jest jednym z kluczowych czynników wpływających na powrót mieszkańców
Teraz, jak mówi badacz, w Mariupolu 50-70% budynków w dzielnicach jest zniszczonych lub zbyt zniszczonych, aby je odbudować. Planując przywrócenie mieszkań i zasobów publicznych, konieczne jest dodanie czegoś nowego, użytecznego, zachowującego poczucie tożsamości miasta i pamięć o jego tragicznych wydarzeniach. Dlatego praca nad strategią to nie tylko kopiowanie czegoś z Holandii czy Danii, ale próba znalezienia tych elementów, które są tutaj naprawdę potrzebne.
„Staraliśmy się poprawić te obszary z różnych perspektyw. Z punktu widzenia ekologii, przyrody, jakości życia, ilości cienia latem, ciepła zimą. Chcieliśmy wyraźniejszego rozróżnienia między obszarami prywatnymi i publicznymi, a także wyższego poziomu bezpieczeństwa”, mówi specjalista.
W proponowanej wizualizacji urbanista pokazuje, że część starych budynków można odrestaurować, ale jednocześnie, odbudowując miasto, możliwe jest dodanie udogodnień: podziemnych parkingów, które będą również służyć jako schronienia, parki i wiele terenów zielonych, wygodne domy – wszystko, co powinno stworzyć dobrą mieszankę przestrzeni osobistych i zbiorowych w okolicy.
Projektując przyszłość, eksperci opierali się na rzeczywistości i danych. RoÇkvit przeprowadził badanie gęstości zaludnienia. Jeśli przed inwazją na pełną skalę w Mariupolu mieszkało prawie 500 tysięcy osób, teraz jest około 80-100 tysięcy tych, którzy pozostali.
„Oczekiwania są następujące: jak tylko wojna się skończy, niektórzy ludzie natychmiast wrócą, ale ogólnie zajmie to trochę czasu, ponieważ bezpieczeństwo, dom i praca są na pierwszym miejscu dla większości ludzi. Powstaje zatem pytanie, ile miejsca potrzeba, jeśli np. wyobrażamy sobie, że Mariupol będzie liczył 250 tys. osób. Wszystko zależy od tego, jak budować, jak blisko te domy będą budowane, jaka będzie gęstość zabudowy i planowania – wyjaśnia badaczka.
Eksperci opracowali trzy różne plany opracowane dla około 250 tysięcy osób. Troffers wyjaśnia, że ta liczba osób może nie wystarczyć, aby całe miasto było wygodne. Ale w ciągu pierwszych 5-10 lat po deokupacji nie będzie wystarczającej liczby miejsc pracy, nie będzie wystarczającego bezpieczeństwa. Dlatego zaproponowali pomysł odbudowy nie integralnego miasta, ale sieci poszczególnych dzielnic z wysokiej jakości infrastrukturą. To wstępny pierwszy krok, ale im bardziej miasto się rozwinie, tym więcej ludzi tam przyjedzie.
„Będzie to mniej więcej taki sam obszar jak terytorium Azowstalu i wszystkie 250 tysięcy ludzi może tam mieszkać. Reszta miasta będzie rodzajem getta, w którym nikt nie mieszka i trudno będzie zrozumieć, dlaczego. Ale jak mi powiedziano: „Nie należy oczekiwać, że ludzie przyjadą do Mariupola, ponieważ jest to kultowe miejsce. Ludzie przyjdą, jeśli fajnie będzie tam mieszkać – mówi urbanista.
Centrum Mariupola powinno stać się główną dzielnicą miasta. Urbaniści zastosowali podejście „natura przede wszystkim”, proponują, aby historyczne centrum miasta było zielone i całkowicie lub głównie dla pieszych, a także aby cały ruch tranzytowy wyszedł poza historyczne centrum.
Demonopolizacja pracodawców
Dobrobyt i miejsca pracy w Mariupolu zależały w dużej mierze od przemysłu stalowego. Głównym pracodawcą był Metinvest. Jednak, jak wyjaśnia Fulco Troffers, Europa Zachodnia i Stany Zjednoczone uważają, że zależność od jednego konkretnego terytorium gospodarczego stanowi bardzo wysokie ryzyko dla gospodarki pod względem stabilności, jakości życia i liczby miejsc pracy.
„Podkreślamy, że konieczne jest stworzenie zróżnicowanej gospodarki, a nie poleganie na jednym przedsiębiorstwie. Zebraliśmy całą sieć naszych kolegów i przyjaciół, aby zrozumieć, czego potrzeba. Obliczyliśmy, ile miejsc pracy potrzebujemy, jeśli chcemy przywrócić 250 000, a docelowo 400 000 osób. Jeśli tego nie zrobimy, będzie ryzyko, że nawet jeśli odbudujemy miasto i przywrócimy gospodarkę, to za kilka lat, kiedy zmienią się trendy w globalnej gospodarce, ludzie w Mariupolu stracą pracę – mówi badaczka.
Miasto może przejść od modelu miasta jednobranżowego do wieloekonomicznego
Innym motorem rozwoju gospodarczego w Mariupolu, zdaniem ekspertów, może być port. Morze Azowskie jest dość płytkie, ale eksperci konsultują się, w jaki sposób można dostosować ten port do przyszłości, aby był najbardziej wysuniętą na wschód bramą Europy Wschodniej. I faktycznie Mariupol może być takim punktem wyjścia do odbudowy Donbasu i wschodniej Ukrainy, mówi Troffers. Eksperci postrzegają powojenny Mariupol jako wielofunkcyjną mieszankę logistyki portowej i obsługi portów, produkcji stali, turystyki morskiej i memoriałowej, handlu, edukacji itp.a) W zakresie dozwolonym przez postanowienia niniejszej konwencji Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych zapewni, aby
Ekologia i urbanistyka
Chociaż duży przemysł Mariupola dawał dobre zyski, miał silny wpływ na środowisko. Zakład metalurgiczny pracował nad samym morzem, część mieszkańców nie miała dostępu do wybrzeża. Port zajmował 3,5 km wybrzeża, a kolej odcięła centrum od morza. Dlatego eksperci sugerują przeniesienie przemysłu miasta do północnej dzielnicy, gdzie jest mniej budynków mieszkalnych, szkół, parków i przestrzeni publicznych. Te dawne obszary przemysłowe można zaadaptować do innych celów. Na przykład część terytorium Azovstal może stać się częścią nowego portu, który będzie bliżej strefy przemysłowej i nie przekroczy centrum miasta.
„Terytorium Azowstalu jest tak zniszczone, że nie warto go nawet odbudowywać w takiej formie, w jakiej był. I pomimo ogromnej tragedii tej sytuacji, powinniśmy wykorzystać ten moment na lepszą odbudowę, z korzyścią dla ludzi. Oznacza to, że w rzeczywistości przesuwamy trochę różne dzielnice, ponieważ w tej chwili można naprawić wcześniejsze błędy, które zostały popełnione w planowaniu miasta – podkreśla Fulco Troffers.
Wszystkie te szczegółowe kroki są omawiane z właścicielami portu i Metinvest: jak przenieść przedsiębiorstwa, jakie są wymagania, ile to będzie kosztować, ile lat to zajmie, różne funkcje portu. Da to większy dostęp do morza dla mieszkańców, będzie można uwolnić 14,5 km wybrzeża zamiast 5 km, a cel obszaru przybrzeżnego ulegnie zmianie – koncepcja miasta nad morzem stworzy okazję do rozwoju pełnoprawnej turystyki morskiej.
Port i huta są budowane nad morzem
Proponuje się przeniesienie przedsiębiorstwa na północ, a port bliżej strefy przemysłowej
Urbaniści pracujący nad powojenną strategią odrodzenia Mariupola starają się połączyć elementy ekologii i ekonomii, aby optymalnie zapewnić miastu miejsca pracy, mieszkania i bezpieczeństwo. Proponuje się stworzenie centralnego węzła komunikacyjnego na placu w pobliżu głównej bramy Azovstal. Połączy dworzec kolejowy i autobusowy, tramwaj, autobusy, taksówkę wodną i prom do Kerczu. Z biegiem czasu obszar ten może być wykorzystywany do celów mieszkaniowych. Zaleca się również umieszczenie biur i parku na wybrzeżu portu Azovstal.
Po przekazaniu portu głównym kierunkiem rozwoju miasta będzie pas wybrzeża wzdłuż morza oraz teren w pobliżu Parku Nadmorskiego. Historyczne centrum miasta schodzi do morza przez Słobódkę.
Upamiętnianie miejsc masowych tragedii
Wiele miejsc w Mariupolu będzie przypominać o masowych tragediach. Nie należy ich odbudowywać, mówi Fulco Treffers. Właściwe jest wykonanie budynków takich jak pomniki teatru dramatycznego.
„Nie ma potrzeby organizowania w tym miejscu żadnych przedstawień teatralnych. To już nie może być miejsce, w którym ludzie będą bić komuś brawo, musi być cisza. I faktycznie pracujemy również nad tym. Będzie konkurs na organizację pomników, ale oczywiście wtedy, gdy będzie już na to odpowiedni czas – dodaje architekt.
Teatr Dramatyczny w Mariupolu powinien stać się cichym miejscem pamięci
Eksperci proponują stworzenie instytucji do badania pamięci, umieszczenie jej w budynkach EC Azovstal. W pobliżu lustra wodnego zbiorników sedymentacyjnych należy ustawić pomnik, a na 250-metrowej rurze CHP należy ustawić taras widokowy.
Mieszkania, szkoły, schroniska
Gdy tylko bezpieczny dostęp do miasta stanie się możliwy, w Mariupolu zostaną wdrożone krótkoterminowe projekty, które będą pilnie potrzebne. W szczególności jest to tymczasowe mieszkanie. Dlatego eksperci starają się powiązać długoterminowe strategiczne wydarzenia na przyszłość z krótkoterminowymi celami po deokupacji. Wszystko musi być zrobione w taki sposób, aby nie kolidowało to z przyszłym rozwojem, mówi urbanista.
„Często podaję przykład mieszkalnictwa socjalnego, które mamy w Holandii. 25-30% mieszkań jest organizowanych i posiadanych przez korporacje, duże organizacje, które wynajmują je jako tanie mieszkania. To nie jest mieszkanie socjalne, jak w Ukrainie, ale tanie mieszkania. I to jest jeden z trudnych tematów: kiedy ludzie zaczną wracać w Ukrainę, gdzie będą mieszkać, gdzie będą kierowane pieniądze, kto będzie budował dla ludzi i kto będzie właścicielem tych budynków? Jeśli nie ma społecznego lubgłupie mieszkania takie jak nasze, jak to będzie wyglądać?” – zastanawia się Fulco Treffers.
Osobnym tematem rozmowy jest bezpieczeństwo lokali, zarówno mieszkalnych, jak i publicznych. Strategia i zastosowanie innowacyjnych technologii w zrównoważonym budownictwie powinny uwzględniać liczbę pięter, strukturę budynku i wiatę. Eksperci korzystają z doświadczeń innych krajów, w szczególności Finlandii i Izraela. Jednocześnie, mówiąc o bezpieczeństwie, nie zapominają o ochronie środowiska, starają się łączyć te elementy. Technologie muszą być bezpieczne, stabilne, ale jednocześnie nieszkodliwe.
Fulco Treffers na ideathon Unlock Ukraine (fot. Olena Odlezhuk)
Jak podsumowuje Fulco Treffers, przy opracowywaniu przyszłych strategii nie należy zapominać o uwzględnieniu opinii samych Ukraińców, obywateli, którzy będą tam mieszkać. Ważne jest, aby zrozumieć, w jaki sposób lokalne społeczności mogą funkcjonować razem, współpracować w podejmowaniu decyzji i opracowywaniu nowych projektów oraz łączyć teoretyczne zalecenia, mówi badaczka, z kontekstem ukraińskim.
W artykule wykorzystano wizualizacje opracowane przez koalicję miejską Ro3kvit
