Podczas wojny na pełną skalę turystyka w Ukrainie została wstrzymana. Zamknięto lotniska, mężczyznom w wieku poborowym zakazano podróżowania za granicę, nawet turystyka krajowa stanęła w obliczu problemu bezpieczeństwa podróżnych i zawęziła się do kilku zachodnich regionów. Opowiemy, jak zmieniła się branża turystyczna podczas wojny, kto jest obecnym typowym ukraińskim turystą i jak prawidłowo upamiętnić pamięć o operacjach wojskowych.
***
Przed wojną Lwów skupiał się na turystach zagranicznych. Po rozpoczęciu inwazji na pełną skalę cudzoziemcy, którzy przybyli do Lwowa, byli głównie dziennikarzami. Biuro turystyczne zamieniło się w centrum medialne, które pomagało zagranicznym mediom relacjonować wojnę. Przez półtora roku we Lwowie pomagano prawie 3000 dziennikarzy z ponad 50 krajów świata. Te kontakty, znajomości, nowe kontakty na całym świecie pomogą nawiązać współpracę w przyszłości, mówi Khrystyna Lebed, szefowa wydziału turystyki Lwowskiej Rady Miejskiej. Jednak teraz punkt ciężkości znacznie się zmienił.
Po rozpoczęciu wielkiej wojny liczba zagranicznych turystów we Lwowie znacznie spadła
Zmienił się turysta krajowy
Wiosną 2023 roku obcokrajowcy stanowili tylko 11,4% wszystkich turystów przyjeżdżających do Lwowa. Wśród odwiedzających TIC w drugiej połowie 2022 r. było tylko 4% obcokrajowców. Dlatego pole gościnności w latach 2022-2023 rozszerzyło się: oprócz gości, którzy przybyli do miasta, skupiło się na wewnętrznie przesiedlonych Ukraińcach i wojsku podczas rehabilitacji.
Lwowska branża turystyczna zaczęła organizować „Spacery po mieście” dla osób, które przeniosły się do Lwowa. Wzięło w nich udział prawie 5 tys. osób wewnętrznie przesiedlonych. Krystyna Łebed podkreśla, że takie wydarzenia przyczyniają się do integracji człowieka w nowym miejscu.
„Mają wiele zmartwień i stygmatyzacji, boją się opuścić miejsce, w którym żyją. Studiowali swój obszar i to wszystko, i układają w nim swoje życie. A kiedy zabierasz ich na wycieczkę, staje się to dla nich infuzją do miasta. Możesz im wiele powiedzieć na spotkaniach, dać im karty, bilety ze zniżką, ale kiedy idą i widzą wszystko dla siebie, dostosowują się. I już wiedzą, co robić. To podstawowe zadanie wycieczek – wyprowadzić ludzi z ich małych gmin i zintegrować ich z miastem – mówi kierownik działu turystyki.
Pierwsza znajomość uchodźców wewnętrznych z Bachmutu ze Lwowem (fot. PMO)
Dzięki innemu projektowi przesiedleńcy mogli zapoznać mieszkańców Lwowa z ich tradycjami, kulturą i regionami. Przy zaangażowaniu osób wewnętrznie przesiedlonych we Lwowie zorganizowano zapoznanie się z cechami kulturowymi różnych regionów – „Zwiedzanie naszych”. W Dniu Turystyki każda społeczność reprezentowała siebie.
„Nic nie zrobiliśmy, po prostu daliśmy terytorium, gdzie wszystkie te społeczności, które są teraz we Lwowie, mogą opowiadać o sobie. Rozmawiali o Krymie, pokazywali zdjęcia. Był hamak, a w pobliżu wyświetlano wideo z Morza Azowskiego. Przywieźliśmy chersońskie arbuzy, które pokonały 15 punktów kontrolnych, i rozlosowaliśmy je na aukcji. Przywieźliśmy jedzenie z naszych regionów i zjedliśmy razem śniadanie. Ludzie przychodzili cały dzień i naprawdę mogliśmy podróżować po naszym kraju w ten sposób. To działało świetnie, bo zaczęli ze sobą współpracować i komunikować się – mówi Krystyna Łebed.
Na festiwalu „Zwiedzanie nas” przedstawiciele różnych regionów przedstawili swoje osobliwości (fot. Biuro Turystyczne)
A z okazji Dnia Miasta zorganizowano „Lwów jest miastem miast”, w którym firmy z różnych regionów zaprezentowały swoje produkty. Był to również dobry format, aby zjednoczyć ludzi i dać im możliwość zrobienia czegoś.
Krystyna Łebed podkreśla, że każdy projekt ma teraz komponent charytatywny. Na każdym spotkaniuCelem każdego organizowanego wydarzenia nie powinna być rozrywka, ale rozwiązanie niektórych problemów. Na przykład festiwal wina został przekształcony w forum winiarzy wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa, gdzie ukraińscy producenci dzielili się swoimi doświadczeniami, poznawali się, tworzyli klaster społeczności winiarskich i promowali ukraiński produkt wśród zakładów miasta.
Reintegracja wojska
Inną kategorią turystów są wojskowi, którzy przechodzą rehabilitację we Lwowie po tym, jak zostali ranni w czasie wojny. „City Heals” to zorganizowana wycieczka dla weteranów i rannych żołnierzy.
Dla przewodników, którzy zgłosili się na ochotnika do prowadzenia wycieczek, wcześniej przeprowadzono szkolenia wsparcia psychologicznego dotyczące prawidłowego komunikowania się z osobami z zespołem stresu pourazowego. Dla wojska takie środki są sposobem na przystosowanie się do życia cywilnego po działaniach wojennych. „Zaczynają się uśmiechać pod koniec trasy”, mówi Khrystyna Lebed.
W ramach projektu „Miasto leczy” udało się włączyć rannych żołnierzy w spokojne życie (fot. Krystyna Lebed)
Wycieczki po mieście dla osób na wózkach inwalidzkich i z protezami dają również zrozumienie, gdzie występują niedociągnięcia w kwestiach dostępności, co należy poprawić, dodać i zmienić.
„To, co wydaje się obniżonym krawężnikiem dla pracowników użyteczności publicznej, nie jest tak naprawdę wygodne dla osoby na wózku inwalidzkim. Również żołnierz z protezą, po spacerze po mieście, może powiedzieć lekarzowi, gdzie go dokręcić, co skończyć. Praktyka chodzenia na protezie w mieście, w rzeczywistych warunkach, jest zupełnie inna niż na siłowni. Jest to również przydatne dla miasta, bo widzimy, gdzie osiągnęliśmy gorsze wyniki – podkreśla szef resortu turystyki.
Temat gościnności bez barier jest ważnym elementem programu rozwoju turystyki na najbliższe lata. Urzędnicy miejscy odbywają spotkania z hotelarzami, restauratorami, omawiają kwestie dostępności i bezpieczeństwa w sektorze turystycznym.
Kolejną inicjatywą dla weteranów jest wspinaczka górska. Osoby niepełnosprawne mogą wspinać się po górach za pomocą krzesła „juliette” niesionego przez wolontariuszy.
Miejsca pamięci jako Produkt turystyczny
Jeden z nielicznych w Ukrainie, pomnik Bohaterów Niebiańskiej Setki, jest jednocześnie prawdopodobnie najczęściej odwiedzanym miejscem turystycznym we Lwowie po zamknięciu wieży ratuszowej. Została ustanowiona dla upamiętnienia pierwszych ofiar Rewolucji Godności, która przerodziła się w ATO, a następnie w wojnę na pełną skalę. Przestrzeń pełni jednak nie tylko funkcję pamiątkową. Tutaj możesz usiąść na ławce, spojrzeć na panoramę miasta, w pobliżu znajduje się centrum informacyjne z toaletą i przewijakiem. Za nim znajduje się ścieżka rowerowa, która łączy się z inną dzielnicą.
„Idea pomnika jest niestandardowa, ponieważ jest to „fałda”, o której pisał filozof Gilles Deleuze. Tutaj bowiem jest fałda w krajobrazie Lwowa – jak blizna po wydarzeniach, które miały miejsce. Ta blizna wykonana jest ze stali Corten, prostych ławek, zasadzonych traw zbożowych. Konsole z widokiem na miasto. Po lewej stronie znajduje się ogród, w którym posadzono drzewo owocowe ku pamięci każdego bohatera. Przynoszą owoce i w ten sposób symbolizują życie” – wyjaśnia Anton Kołomiejcew, główny architekt Lwowa.
Pomnik Stu Bohaterów Niebiańskich jest również przestrzenią publiczną ()
Na zrekonstruowanym placu Halickim Anton Kołomiejcew pokazuje fontannę poświęconą pamięci poległych ochotników. Przebudowa placu rozpoczęła się przed wojną, wytyczono na nim fundament starożytnego kościoła, wyposażono miejsca do rekreacji i są tereny zielone. A zakończenie prac – instalacja fontanny – spadło na wojnę. Dlatego wpadliśmy na pomysł, aby zadedykować go wolontariuszom, w szczególności Bohaterowi Ukrainy Dmytro Kotsiubailo (Da Vinci).
„Dzieci bawią się tutaj, przechodnie odpoczywają. Życie toczy się dzięki tym wolontariuszom: oddają swoje życie, aby życie innych mogło toczyć się dalej. To bardzo symboliczne, że to upamiętnienie nie odbyło się w ciemnych barwach. Chodzi o świetlaną przyszłość Ukrainy” – wyjaśnia pomysł główny architekt miasta.
Fontanna poświęcona pamięci poległych ochotników ()
Wystawy czasowe na Rynku to portrety poległych bohaterów, które eksponowane są w dniu ich pogrzebu. We Lwowie odbywa się również specjalna ogólnomiejska ceremonia pożegnania bohaterów.
„Rynek zmienił swoje życie. Teraz nie możemy żyć tak jak kiedyś. Ta uroczystość miała silny wpływ na środowisko, nie pozwala nam abstrahować i zapomnieć o wojnie – mówi architekt.
Rynek we Lwowie w czasie wojny jest miejscem pożegnania poległych Bohaterów ()
Takie praktyki upamiętniania stały się kontynuacją przykładów rekonstrukcji placu Kolijiwszczyny i przestrzeni synagog, gdzie przestrzeń publiczna ma elementy upamiętnienia na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej.
„Szlaki pamięci”
Ihor Chava, kierownik Departamentu Koordynacji Rozwoju Infrastruktury Turystycznej w Regionach Państwowej Agencji Rozwoju Turystyki Ukrainy (DART), podkreśla, że po zwycięstwie wielu odwiedzających przyjedzie do nas, aby spojrzeć na miejsca zwycięstwa i tragedii Ukraińców, którzy walczyli o swoją niezależność od rosyjskich agresorów.
Obecnie grupa ekspercka, w skład której wchodzą przedstawiciele agencji rządowych i organizacji społecznych, pracuje nad upamiętnieniem wojny rosyjsko-ukraińskiej, w szczególności nad stworzeniem „szlaków pamięci” na okupowanych terytoriach obwodów kijowskiego, czernihowskiego, charkowskiego i chersońskiego. Jest to ważne zarówno dla współczesnych, jak i dla przyszłych pokoleń, które muszą pamiętać, przez co przeszli ich przodkowie i za jaką cenę dano im wolność. Ale jednocześnie konieczne jest sformułowanie jasnych zasad odwiedzania miejsc pamięci, aby nie traumatyzować ludzi, którzy tam mieszkają.
Grupa robocza pracuje w terenie, przeprowadza wywiady z mieszkańcami i określa miejsca, które powinny zostać włączone do szlaku pamięci. Zdaniem ekspertów nie wszystko trzeba upamiętniać. Na przykład most w Irpinie sam w sobie jest miejscem pamięci. Ale ulica Vokzalna w Buczu, której zdjęcia rozprzestrzeniły się na cały świat, została całkowicie odrestaurowana.
Ulica Vokzalna w Buczce zmieniła się w ciągu 1,5 roku (fot. hromadske)
„Obecnie pracujemy ze społecznościami na terytoriach okupowanych, aby stworzyć trasy, które w przyszłości utworzą jedną „ścieżkę pamięci”, która przejdzie przez wszystkie regiony dotknięte agresją Federacji Rosyjskiej. Trwają intensywne prace ze świadkami zbrodni popełnionych przez rosyjskich terrorystów na naszych terytoriach. Ważne jest, abyśmy zrozumieli, jak ludzie będą postrzegać, że miejsce tragedii, którego mogli osobiście doświadczyć, może stać się szeroko odwiedzane – mówi Ihor Chava.
Dyskusje wciąż trwają, ale wszyscy zgadzają się, że pomniki zdecydowanie nie powinny być takie same jak w Unii. Stare radzieckie pomniki nie powinny być modernizowane, nie powinno być żołnierzy i czołgów.
Doświadczenia z Bałkanów
Wojna na Bałkanach już dawno minęła, ale ludzie wciąż muszą być przekonani, że jest tam bezpiecznie. Turyści mają negatywne skojarzenia z przeszłością krajów bałkańskich, ale po ich odwiedzeniu zmienili zdanie – mówi Kirsi Hyverinen, współzałożycielka inicjatywy Balkan Green, przedstawicielka Green Destinations w Czarnogórze.
„Wojna jest tak traumatycznym doświadczeniem, że niszczy ludzki system wartości i postrzeganie dziedzictwa. Czasami konsekwencją może być niskie docenienie siebie i swojego dziedzictwa. Musisz także pomyśleć o tym i wziąć to pod uwagę w strategii i komunikacji. Turyści będą chcieli przyjrzeć się konsekwencjom wojny, ale musimy być bardzo wrażliwi – wyjaśnia Kirsi Hyverinen.
CzarnohorOia jest obecnie jednym z najpopularniejszych kurortów, ale turyści przyjeżdżają tam od dawna z niedowierzaniem ()
Thierry Joubert, ekspert ds. zrównoważonego rozwoju turystyki na Bałkanach Zachodnich, przedstawiciel Green Destinations w Bośni i Hercegowinie, jest przekonany, że jednym z głównych powojennych zadań jest przywrócenie więzi i relacji zniszczonych przez wojnę za pomocą turystyki. Praktyki zrównoważonej turystyki są jedyną drogą. Musimy myśleć długoterminowo, opracować strategię na 30 lat.
Zdaniem eksperta ważne jest, aby zastąpić obraz, który teraz widzimy i który kojarzy się z wojną. Turyści będą chcieli poznać kraj, bezpiecznie odpocząć. Dlatego konieczne będzie opracowanie nowych produktów informacyjnych, które są atrakcyjne dla turystów, stworzenie marki opartej na sile i specyfice Ukrainy, stworzenie kampanii marketingowej turystyki skoncentrowanej na społecznej, gospodarczej i środowiskowej rzeczywistości powojennej Ukrainy. A programy powinny być dla różnych gustów.
„Przyjadą różne kategorie turystów. Po pierwsze, te, które można łatwo przystosować. Ci, którzy zgłosili się na ochotnika, nieśli pomoc humanitarną podczas wojny. Chcą jechać tam, gdzie były działania wojenne, patrzeć na kraj po wojnie. Wtedy będzie 3-4-5 kategorii osób, które mają różne zainteresowania. Ludzie zaczną przyjeżdżać na kilka tygodni, aby podróżować po szlakach pieszych, rowerowych. Ktoś na kilka dni – zwiedzić miasto lub wieś. Oznacza to, że sytuacja się zmieni”, mówi Thierry Joubert.
Snežana Derviškadić, ekspert ds. zrównoważonego rozwoju turystyki, przedstawiciel Green Destinations w Bośni i Hercegowinie, podaje przykład powojennego rozwoju turystyki w małym miasteczku Trebinje. Jest to piękne historyczne miasto w Bośni i Hercegowinie, prawie na granicy z Chorwacją i Czarnogórą. Znajduje się w pobliżu trzech miast dziedzictwa UNESCO – Dubrownika, Mostaru i Kotoru.
Tutaj władze stworzyły Dom wakacyjny Herzeghouse – butik, w którym 120 małych firm sprzedaje swoje produkty (żywność, kosmetyki). Rozpoczęto również prace nad rozwojem naturalnego miejsca – Parku Przyrody Orjen – przekształcając obszar górski w zorganizowany obszar turystyczny, aby turyści przebywali tam dłużej. Trasa starej kolei wąskotorowej, która nie była używana przez 60 lat, została przywrócona: została przekształcona w nową trasę rowerową i pieszą (15 km), aby połączyć to miasto z Dubrownikiem.
Trebinje ma duży potencjał turystyczny ()
„Gmina postanowiła podjąć wysiłek rozwoju Trebinje. Było dobre jedzenie, wino, zabytki. Zaczęli od koncepcji przystąpienia do programu Green Destination i oprócz poprawy infrastruktury pracowali nad rozwojem swoich historii. Władze przyznały, że lokalne produkty nie są dostępne dla turystów, ponieważ nie ma związku między producentami a branżą turystyczną. Wszystkie te wysiłki i kampania informacyjna poprawiły wydajność o 80%”, mówi Snizhana.
Jest to przykład tego, jak ustrukturyzowany, dobrze przemyślany proces może prowadzić do dobrych wyników. Jednak zdaniem bałkańskich ekspertów nie ma jednej właściwej drogi, takie podejście pozwala znaleźć własny sposób na rozwój turystyki po wojnie. Konieczne jest posiadanie strategii, zaangażowanie władz, lokalnych mieszkańców, społeczności, biznesu musi stale oceniać, co się dzieje, dostosowywać plany i robić to technicznie. System monitorowania musi stale działać, ponieważ turystyka jest bardzo dynamiczna i ciągle się zmienia.
