Lubię zaglądać od czasu do czasu Kanał Youtube Rosyjskie programy propagandowe. Zwłaszcza talk show, w których uczestnicy, dławiąc się własną żółcią, grożą całemu światu „popiołami nuklearnymi”, „analogowymi” pociskami, mroźnymi i głodnymi zimami itp. W jednym z ostatnich pokazów pozornie solidny nauczyciel solidnego uniwersytetu (MGIMO) wpadł w histerię: „Nie boją się nas! Ukraina przestała się nas bać! Coś trzeba zrobić natychmiast”. I wszyscy w studiu zaczęli się z nią mierzyć.
Oznacza to, że rosyjska elita jest bardzo zaniepokojona tym, że Ukraińcy się nie boją. Że ukraińskie społeczeństwo nie jest takie jak rosyjskie, które boi się represyjnej machiny państwowej. I właśnie ten model, w którym strach jest jedynym czynnikiem konsolidacji społecznej, odpowiada nie tylko władzom rosyjskim, ale także przedstawicielom rosyjskiej elity i inteligencji. Oczywiście nie ten, który sprzeciwia się wojnie, bo już jest jej mało i nie ma ani wpływów, ani dostępu do środków masowego przekazu.
Zastanawiając się nad tym stanem rzeczy w rosyjskim społeczeństwie, często przypominam sobie genialnego pisarza Władimira Wojnowicza. Nigdy nie przestaję podziwiać jego talentu jako widzącego. 37 lat temu trzeba było opisać obecną Rosję z jej schizofreniczną ideologią, globalną agresywnością, hiperboliczną propagandą. Chodzi oczywiście o jego satyryczną powieść dystopijną Moskwa 2042.
Powieść została napisana w 1986 roku, kiedy Michaił Gorbaczow stał na czele Związku Radzieckiego. Zainicjowana przez niego „pierestrojka” była już w pełnym rozkwicie. Sowieci po raz pierwszy usłyszeli takie słowa jak „głasnost”, „rachunek kosztów”, „konsensus”. Pojawiły się pierwsze pozarządowe organizacje publiczne i powstał ruch spółdzielczy. Rozpoczęła się demokratyzacja Syaka-taka. Były pierwsze próby negocjacji z Zachodem. Odbyły się pierwsze telekonferencje, podczas których rzekomo „przypadkowi” obywatele radzieccy mogli rozmawiać za pośrednictwem łącza wideo ze zwykłymi Amerykanami. Zakazany program KVN powrócił na ekrany telewizyjne na dziesięciolecia, „niepolecane” filmy zostały usunięte z półek i wprowadzone do dystrybucji filmów. Gazety opublikowały pierwsze artykuły krytyczne wobec historii ZSRR i współczesności. Odbyły się nawet pierwsze względnie uczciwe, alternatywne wybory.
Władimira Wojnowowicza nie było w tym czasie w ZSRR, był na przymusowej emigracji z powodu swojej książki „Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina”. Dlaczego? Tym, którzy czytali – wiedzą, a tym, którzy nie czytali – gorąco polecam lekturę.
W każdym razie Voinovich z zagranicy oczywiście uważnie śledził wszystkie wydarzenia w swojej opuszczonej ojczyźnie. I, oczywiście, „pierestrojka” Gorbaczowa go nie przekonała. Doskonale wiedział, że ta gra o demokrację nie potrwa długo.
„Wykuwaj żelazo póki Gorbaczow” – sparafrazowaliśmy słynne rosyjskie przysłowie, podejrzewając, że ta „pierestrojka” prędzej czy później się skończy, że dokręci się, demokratyczne pędy zostaną zmiażdżone, spółdzielnie rozproszą, a wszyscy entuzjaści uwięzieni. Ale wciąż chciałem wierzyć w lepszą przyszłość.
Powinno to nastąpić w sierpniu 1991 roku. Na szczęście potem upadł pucz GKChP, upadł związek, a Rosja otrzymała jeszcze kilka lat względnej demokracji.
A Voinovich zrozumiał już w 1986 roku, że prędzej czy później Rosja powróci do faszystowskiej dyktatury. Wyraźnie przewidział nawet obecny prawosławno-komunistyczno-imperialny reżim kierowany przez „Genialissimusa”. Reżim, który zagraża światu, będzie trzymał własnych obywateli na dystans, zamieniając ich w zubożałych niewolników. Niewolnicy zmuszani do oddawania własnych odchodów, aby zdobyć trochę jedzenia. „Kto daje produktowi wtórny, to o co prosisz, jest doskonały!” – zapewniały hasła na rozstępach ulicznych. Chociaż żywność wydawana przez państwo nie różniła się zbytnio od „produktu wtórnego”.
W systemie państwowym opisanym przez Rosję Wojnowicza znaczącą rolę przypisuje się Kościołowi. Jednak nie jest to już Kościół prawosławny, ale nowy Kościół komunistyczny, z kanonizowanymi Marksem, Engelsem i Leninem. Co w końcu głęboko koresponduje z prawdziwą obecną Rosyjską Cerkwią Prawosławną z papieżami KGB i generałem Cyrylem na czele. Patriarchą Wojnowicza był ksiądz Zwiezdonij, który uczy parafian prawidłowego „perezwizniki”.
W tej powieści byłem szczególnie zafascynowany tym, jak napisano obraz „żywego klasyka”, dysydenckiego pisarza Sima Simica Karnavalova. Uważny czytelnik nieomylnie zauważy tu aluzję do Aleksandra Sołżenicyna. W okresie pierestrojki obywatele radzieccy po raz pierwszy mieli okazję przeczytać jego kultową powieść Archipelag Gułag z ostrym potępieniem stalinizmu, a ostatecznie całego systemu sowieckiego.
Ale nawet wtedy Wojnowicz postrzegał dysydenta Sołżenicyna jako żarliwego rosyjskiego szowinistę. W ten sposób stworzył swojego Karnivalova. Tak właśnie pokaże się Sołżenicyn, wracając do ojczyzny z emigracji w latach 90. Jego kolejne dziennikarstwo (przede wszystkim esej manifestu „Jak Rosja nas załatwi”) wpadnie w fundament imperialnej koncepcji Rosji, którą przyjmie Putin.
Sołżenicyn wezwał do ekspansji terytorialnej Rosji, aby pozostała „wielką potęgą”. Po jego śmierci tezy te zostały podchwycone przez innych „myślicieli cesarskich”. Ten sam Alexander Dugin czy Vladislav Surkov. Mówiąc o Surkovie. Ten eksadutant Putina napisał w listopadzie 2021 r., Czyli w przeddzień inwazji Rosji na dużą skalę w Ukrainę, dość kultowy artykuł zatytułowany „Gdzie podziały się chaosy? Stabilność rozpakowywania».
Co jest interesującego w tym pisaniu? Przede wszystkim autor broni nie tylko celowości ekspansji, ale także jej egzystencjalnej konieczności dla Rosji. Co więcej, jako prawdziwy intelektualista, wyjaśnia tę tezę na podstawie drugiej zasady termodynamiki, zgodnie z którą entropia (a wraz z nią chaos) nie może się zmniejszyć, a tym bardziej zniknąć.
„Entropia społeczna jest bardzo toksyczna. Praca z nim w naszym domu nie jest zalecana. Trzeba go gdzieś zabrać. Eksport do utylizacji na zagraniczne terytoria”, radzi Surkow. Jego zdaniem permanentna inwazja na obce terytoria, okupacja i aneksja – to była żywotna potrzeba Rosji i pozostała. „Przez wieki państwo rosyjskie z jego surowym i osiadłym wnętrzem politycznym zostało zachowane wyłącznie dzięki nieustannemu dążeniu do własnych granic… Dla Rosji ciągła ekspansja jest nie tylko jedną z idei, ale prawdziwym egzystencjalizmem naszej historycznej egzystencji” – powiedział.
Tym samym Rosja pozostanie agresywnym, niebezpiecznym państwem dla swoich sąsiadów (i nie tylko). Ale to, jak próbuje zapewnić Surkow, nie jest winą ani władz rosyjskich, ani Rosjan w szczególności. Ponieważ ekspansja jest żywotną potrzebą Rosji, „egzystencjalną”, jak mówi, jej „historycznego istnienia”.
Który z tego wszystkiego można wywnioskować? Tyle tylko, że dopóki Rosja będzie istnieć w obecnym kształcie, będzie istniało globalne zagrożenie dla pokoju i stabilności. Do tego czasu architektura bezpieczeństwa międzynarodowego nie będzie mogła normalnie funkcjonować.
Ugłaskiwanie Rosji, próba jej liberalizacji, demokratyzacji jest zadaniem absolutnie bezsensownym. Bo nawet jeśli mu się to uda, takie demokratyczne, metastabilne państwo w tym kraju będzie istniało przez bardzo ograniczony czas. Widzieliśmy to już po zawierusze początku XVII wieku, po klęsce w wojnie krymskiej w latach 1853-1856, po klęsce w wojnie z Japonią w latach 1904-1905, po obaleniu autokracji w lutym 1917 r. i wreszcie po rozpadzie ZSRR w 1991 r. Prędzej czy później odcięte głowy imperialnej hydry odrastają i wszystko zaczyna się od nowa.
