Obraz dzisiejszej Ukrainy to zniszczony Mariupol, Mikołajów i Charków, które są pod ciągłym ostrzałem, masowe deportacje ludzi w głąb Rosji i spektakle podartych ciał cywilów w Bucze, Irpenie czy Hostomelu. Pomimo tragedii państwo ukraińskie nadal funkcjonuje i oferuje zorganizowany opór wobec „Drugiej Armii Świata”. W jaki sposób jeden z najbiedniejszych krajów Europy nie tylko zachował ciągłość władzy politycznej, ale także osiągnął strategiczny sukces, wypierając Rosjan spod swojej stolicy?
(Nie)doskonała reforma antykorupcyjna
Nie jest tajemnicą, że głównym postulatem protestujących na Euromajdanie 2013, oprócz dymisji prezydenta Wiktora Janukowycza, była także szeroka i kompleksowa reforma antykorupcyjna, której niestety nie udało się przeprowadzić po pomarańczowej rewolucji dziewięć lat wcześniej.
Wyobraźmy sobie sytuację: najbogatszy ukraiński oligarcha, były sponsor Partii Regionów, monopolista przemysłu wydobywczego i metalurgicznego, nieformalny władca Donbasu zeznaje przed niezależnym organem stworzonym do walki z korupcją, tłumacząc swoją rolę w jednym z największych schematów korupcyjnych Rotterdam+ (praktyka sztucznego zawyżania cen energii, gdzie zarabiał DTEK; według szacunków NABU firma odnotowała 14 mld hrywien nadwyżki zysków). Jeszcze kilka lat temu byłaby to w Ukrainie nienaukowa fikcja, która spotkałaby się z gorzkim uśmiechem.
Opisana sytuacja jest jednak rzeczywistością – takie zdarzenie miało miejsce 11 lutego 2020 r., kiedy dziennikarze Bihus.info znany oligarcha Rinat Achmetow i jego samochód przy wejściu do budynku NABU. Pół roku wcześniej pracownicy przedsiębiorstwa oligarchy zostali oskarżeni o nadużycia. Choć sprawa (jak zwykle w takich przypadkach) przerodziła się w korupcyjne ukraińskie postępowanie sądowe, jest to jeden z wielu przykładów na to, że przynajmniej na poziomie organów ścigania udało się stworzyć funkcjonalną i niezależną infrastrukturę mającą na celu pociągnięcie do odpowiedzialności za przestępstwa korupcyjne. Sytuację tę najlepiej ilustrują słowa pierwszego szefa NABU Artema Sytnyka w kolumnie portalu „Ukraiński interes”:
„Reforma antykorupcyjna, która rozpoczęła się w latach 2014-2015, była początkiem przekształcenia Majdanu w pewne inicjatywy ustawodawcze. To, że nawet w skrajnie trudnych warunkach udało się stworzyć biuro antykorupcyjne, prokuraturę i sąd, jest wielkim sukcesem. Od początku działalności NABU do dnia dzisiejszego widzieliśmy bezprecedensowe pragnienie zniszczenia nas. Najwyraźniej powodem tego jest szereg dochodzeń w sprawie wysokich rangą urzędników – tych osób, które wcześniej uważano za nietykalne.
O spadku korupcji w Ukrainie po Euromajdanie świadczą m.in. roczne notowania organizacji. Transparency International, który specjalizuje się w badaniu tego zjawiska. W 2021 roku Ukraina była na 122. miejscu, osiem lat temu – na 144. miejscu. Jest to znacząca poprawa interesów państwa, ale wciąż niewystarczająca w perspektywie ewentualnej integracji z Unią Europejską (wynik ten jest bowiem wciąż gorszy od takich państw jak Bułgaria czy Rumunia, które zamykają ranking wśród państw UE).
Siła w wojsku
Choć od 24 lutego br. toczy się wojna na pełną skalę, konflikt trwa od ośmiu lat, podczas których ukraińska armia została zbudowana od podstaw i zdobyła doświadczenie bojowe. Pod koniec rządów prezydenta Janukowycza struktury władzy, podobnie jak cały kraj, znajdowały się w stanie rozpadu. Rezultatem była praktyczna bezbronność państwa przed rosyjską inwazją w 2014 roku i konieczność polegania na tzw. bataliony ochotnicze utworzone w pierwszych miesiącach walk przez weteranów samoobrony Majdanu lub emerytowanych żołnierzy.
Formacje te dały rządowi w Kijowie niezbędny czas na reorganizację struktur władzy i stworzenie prawdziwej armii, która obecnie przechodzi ostateczny chrzest ognia. W ciągu ośmiu lat wojny w Donbasie wśród Ukraińców, którzy mają duże zaufanie do swoich podwładnych, wyrosło pokolenie młodych oficerów i kompetentnych przywódców. Ucieleśnieniem tej aktualizacji jest 48-letni Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Ukrainy, generał Walerij Zaluzhny, cytowany przez służbę prasową Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Ukrainy:
„Ogólny kurs w kierunku zreformowania Sił Zbrojnych Ukrainy zgodnie z zasadami i standardami NATO pozostaje nieodwracalny. A kluczem są tutaj zasady. Zmiany muszą zachodzić przede wszystkim w światopoglądzie i stosunku do ludzi. Chciałbym, abyście zwrócili twarz ku ludziom, ku swoim podwładnym. Mój stosunek do ludzi nie zmienił się podczas mojej służby”.
Tych słów nie rzuca się na wiatr – o zmianach w ukraińskiej armii na przykładzie szkolenia na poligonie Jaworów wspomina były dowódca wojsk amerykańskich w Europie, generał Mark Gertling, w swoim artykule dla serwisu The Bulwark:
„Program rozwijał się, ćwiczono wszystko, od osobistych umiejętności żołnierzy po operacje na poziomie batalionu. Wszystko opiera się na doświadczeniach ze strefy działań wojennych na wschodzie i południu Ukrainy. Rosnąca energia w Jaworowie pokazała potrzebę utworzenia stałego centrum szkoleniowego wzorowanego na programach szkoleniowych armii amerykańskiej w Stanach Zjednoczonych i Niemczech. W grudniu 2015 r. oficjalnie ustanowiono Europejskie Dowództwo USA Wspólna Wielonarodowa Grupa Szkoleniowa – Ukraina, gdzie wielonarodowa grupa Amerykanów, Polaków, Kanadyjczyków, Litwinów i Brytyjczyków rozpoczęła szkolenie ukraińskich batalionów jako połączonych grup bojowych”.
Jakość ukraińskiej armii polega nie tylko na sile charakteru jej oficerów i zaciągniętego personelu. Przywrócenie zdolności bojowych wymagało również zmian systemowych i zostały one wprowadzone. ProZorro •. Jest to elektroniczny system zamówień publicznych, który w przeszłości był jednym z najbardziej skorumpowanych obszarów w Ukrainie. ProZorro • — to gra słów z ukraińskiego prozoro („transparentny”) i na tej podstawie oparto decyzję: cechą systemu jest pełna przejrzystość wszystkich przetargów, a także konkurencja zgodnie z zasadami rynkowymi. Tylko w 2015 roku Ministerstwo Obrony narodowej stwierdziło, że dzięki elektronizacji systemu zaoszczędzono 200 milionów hrywien. Pozytywne konsekwencje wprowadzenia nowych rozwiązań odczuwalne są jednak nie tylko w wojsku, bo od 2016 roku system stał się obowiązkowy dla wszystkich organów państwowych. Jak trafnie zauważa w wywiadzie dla portalu EvoBiznes jeden z twórców ProZorro • Ołeksandr Nachoda:
„W 2016 roku Ukrposhta była takim klasycznym, w negatywnym sensie, przykładem zamówień publicznych. Oznaczało to skandale korupcyjne, mętnych dostawców, niską konkurencję. Kiedy przyjechaliśmy, a dobrze to pamiętam, w oddziałach Ukrposhta nie było taśmy ani papieru, więc doświadczeni klienci przyszli ze wszystkim na własną rękę. Nie tylko poradziliśmy sobie z tym, że firma stała się bogata, wszystko, co kupiliśmy, było wysokiej jakości i po jednej z najniższych cen na rynku. […] Jednym z naszych zadań było pokazanie, że możemy działać w ten sposób i myślę, że nam się to udało”.
Wielka Ukraina
Oprócz głębokiej korupcji i niewydolności gospodarczej, Ukraina od wielu lat cierpi z powodu głębokich rozwarstwień społecznych umiejętnie wykorzystywanych przez rosyjską propagandę. Tradycyjny podział na prorosyjski Wschód i proeuropejski Zachód był mocno przeceniany, gdy rozpoczęła się wojna w Donbasie. Podczas gdy rzeczywiście wielu mieszkańców wschodniej Ukrainy niekoniecznie sympatyzowało z przebiegiem protestów na Majdanie Niepodległości w Kijowie, wyraźnie nie zgadzali się z siłami wojskowymi ze strony ich wschodniego sąsiada. Stało się to polem do głębokich zmian w ukraińskiej świadomości, które znalazły wyraz m.in. w szybkim wzroście prestiżu języka ukraińskiego.
Według sondażu przeprowadzonego 8 listopada 2021 r. przez Fundację Inicjatyw Demokratycznych 78,3% obywateli uważa język ukraiński za swój język ojczysty, a w najmłodszej grupie (18-29 lat) – 83,3%. Według spisu powszechnego z 2001 roku odsetek ten wynosił 67,5%. Dlatego jedna z najsilniejszych broni, jakich Rosja użyła w ciągu ostatnich 30 lat do destabilizacji sytuacji wewnętrznej w Ukrainie (np. poprzez sprzyjające media), traci na sile.
Język jest kluczem, ale nie jedynym elementem. Podobnie poparcie dla przystąpienia do Unii Europejskiej utrzymywało się w ostatnich latach na wysokim poziomie, wahając się między 60 % a 70 %. A dziś jest to już 90%. Być może jest wiele patosu w słowach, że Ukraińcy są jedynymi, którzy umierają za flagę UE, ale odzwierciedlają one nastroje społeczne w kraju. Ukraiński sposób myślenia został dobrze opisany w wywiadzie dla Ukraińskiego Radia przez socjologa Fundacji Inicjatyw Demokratycznych, profesora Ołeksija Harana:
„Pytaliśmy, co może być lepsze dla Ukrainy: demokracja czy autorytarny reżim pod pewnymi warunkami. Tylko 20% respondentów odpowiedziało, że jest to reżim autorytarny. Około jedna piąta populacji to paternaliści, tacy są ludzie. Ale 54% uważa, że demokracja jest dla nas najlepszą formą rządu. Jest to ważne, ponieważ sytuacja społeczno-gospodarcza w Ukrainie jest trudna, jest wojna, jest wróg, który prowadzi propagandę, a niestety lobbyści Kremla pracują w naszym społeczeństwie. Ale widzieliśmy, że większość Ukraińców popiera demokrację, jest dumna ze swojego kraju i obywatelstwa i nadal wierzy, że musimy iść w kierunku Europy.
Przyszłość
Pod koniec czerwca Ursula von der Laen i Komisja Europejska nakreśliły warunki utrzymania statusu kandydata dla Ukrainy, wskazując siedem niezbędnych bloków tematycznych z kluczowymi reformami w kontekście kontynuacji europejskiej drogi Ukrainy. Ostatnie osiem lat było tytaniczną pracą dla Ukraińców. Kluczem dla naszych wschodnich sąsiadów (Ukraińców – red.) będzie nie tylko zachowanie tych pozytywnych. zmiany, ale także przyspieszenie i ulepszenie ich po wojnie, kiedy zniszczony kraj będzie potrzebował skutecznej machiny państwowej bardziej niż kiedykolwiek.
Tłumaczenie z języka polskiego
Tekst ukazał się w ramach projektu współpracy pomiędzy nami a polskim magazynem Nowa Europa Wschodnia. Oryginalny tytuł artykułu: Pełzająca reforma pozwoliła Ukrainie przetrwać początek wojny
