Od początku rosyjskiej inwazji w Ukrainę na pełną skalę skrót IPSO, oznaczający manipulacyjne i fałszywe wiadomości, jest coraz bardziej widoczny w przestrzeni medialnej. IPSO – są to operacje informacyjno-psychologiczne mające na celu wpływać na emocje, zachowania ludzi, a także kształtować zachowanie autorytetów, organizacji, grup itp. IPSO różni się od dezinformacji swoją istotą, ale ma podobny cel.
Ekspert ds. Mediów Dmytro Zolotukhin powiedział nam w wywiadzie, dlaczego zwykli Ukraińcy nie muszą wiedzieć, czym jest IPSO, ale zamiast tego muszą być w stanie odróżnić prawdę od fałszu i dlaczego Ukraina musi regulować komunikację rządową.
***
Czym jest IPSO i dlaczego stało się tak bardzo obecne w przestrzeni medialnej?
Zwykła osoba nie musi myśleć o tym, czym jest IPSO i z czym jest spożywany. Moim zdaniem ukraińska społeczność medyczna wybrała złą strategię – przez siedem lat uczyła ludzi, czym jest dezinformacja, a potem nagle przestawiła się i zaczęła wyjaśniać, czym jest IPSO. Nie jest to poprawne, a nawet szkodliwe dla rozwoju ukraińskiego społeczeństwa, umiejętności korzystania z mediów i krytycznego myślenia. Właśnie zobaczyliśmy słodkie cukierki i spróbowaliśmy to wszystko wciągnąć.
IPSO jest wysoce wyspecjalizowaną działalnością zawodową oddzielnie wyznaczonej liczby osób, które w większości służą w Głównym Zarządzie Wywiadu (DIU), Ministerstwie Obrony, Sztabie Generalnym i innych służbach specjalnych. Często używają tej i innych definicji, na przykład „specjalnych operacji informacyjnych (SIO), „specjalnych działań na rzecz dezinformacji”, „oszustwa” itp.
Prawie wszystkie z tych definicji zawierają słowo „operacja”, czyli zestaw środków, które mają początek i koniec, pewne ograniczenie czasu, zasobów, ludzi, osiągnięć. Jeśli porównamy IPSO z koncepcją dezinformacji, to fałszywe nie ma początku ani końca, nie jest jasne, kto je tworzy i rozpowszechnia. A jest jeszcze gorzej.
Jednak przeciętny Ukrainiec nie musi wiedzieć, jak to się nazywa, IPSO lub dezinformacja, aby zrozumieć, że kłamie. Kiedy oglądamy telewizję, nie musimy wiedzieć, jak kamera współpracuje z operatorem. Dlatego proszę nie używać tego terminu tam, gdzie jest to konieczne i gdy nie jest to konieczne. To nie wyjaśni ogółowi społeczeństwa, co się dzieje, ale tylko zdezorientuje.
Czy możesz podać przykłady takich operacji psychologicznych?
Ponownie, musimy wymienić przykłady manipulacji, niezależnie od tego, jak nazywa je nauka, ale aby ludzie zrozumieli, że jest to manipulacja, a nie przeprowadzana na niej.
Przykładem może być szum na początku wojny, który rozwinął się wokół oznakowania dróg i budynków. Następnie wszyscy zaniepokojeni obywatele zostali wezwani do ich zamalowania. Nie miałem okazji badać źródeł tego zjawiska i nie mam dowodów na to, że zostało to zrobione celowo. Jednak śledczy powiedzieli wtedy, że były to tak specjalne środki, że rzekomo pomagały kierować pociski przez satelity.
Ze zdjęć tych znaków można wywnioskować, że zostały one nałożone specjalną farbą odblaskową, która jest używana w strzelaniu geodezyjnym. Oznacza to, że są to wyłącznie wysoce wyspecjalizowane rzeczy i nie mają bezpośredniego związku z operacjami wojskowymi.
Ale potem wszyscy zaczęli się ich bać. Jedną z hipotez, dla których to wszystko zostało zrobione, może być to, że w ten sposób ktoś próbował panikować w ukraińskim społeczeństwie, aby ludzie bali się, że zwrócą uwagę na wszystko, aby mieli chwiejne nerwy – pogrążyć dużą liczbę ludzi w niewygodnej sytuacji psychicznej.
Wtedy ludzie zaczynają popełniać błędy i można nimi łatwo zarządzać. Aby wykryć takie manipulacje, ponownie nie musimy posiadać terminów naukowych.
Zamiast tego musisz zadać sobie pytanie, dlaczego czuję się w ten sposób, dlaczego chcę zrobić ten repost, dlaczego mi to powiedziano, co media chcą, żebym zrobił, czy jest to zachęta do działania, czy jest to narzucone, czy chcę to zrobić sam. Jeśli on sam, z jakich powodów. Wszystkie te pytania do nas samych uchronią nas przed manipulacją.
Możemy zadać sobie te pytania, ale jak pracować z krewnymi, zwłaszcza ze starszym pokoleniem? Jak mogą wyjaśnić, że na przykład przerażające wiadomości w sieciach społecznościowych mogą być fałszywe?
Konieczne jest używanie argumentów i emocji. Miałem sytuacje, kiedy musiałem przekonać osoby starsze do ewakuacji ze strefy aktywnych działań wojennych. Odmówili. Aby się przekonać, muszę przypomnieć sobie specjalne wykłady, w których uczestniczyłem w SBU, które między innymi mówiły o tym, jak przekonać ludzi, zachęcić ich do działania.
Ale, niestety, jeśli dana osoba jest przekonana, że ma rację, to inna osoba, która nie ma specjalnych środków, aby się przekonać, nic z tym nie zrobi.
Jak więc radzić sobie z dezinformacją, jeśli nie potrafimy przekonać do czegoś nawet naszych bliskich?
Ne trzwalczanie dezinformacji na poziomie państwowym, ustanowienie zakrojonego na szeroką skalę i systematycznego mechanizmu komunikacji rządowej, który byłby jak najbardziej przekonujący i konkurencyjny w porównaniu z innymi źródłami informacji.
Jeśli dana osoba otrzyma wiadomość na czacie Viber, że zostanie dziś warunkowo zbombardowana, to w innym źródle powinna otrzymać uzasadnioną informację od np. naczelnego dowódcy. Wtedy osoba będzie miała dwa odpowiednie źródła i będzie mogła wybrać. Jeśli wybierze informacje od naczelnego wodza, jest to już zwycięstwo.
Teraz, moim zdaniem, głównym zagrożeniem w ukraińskim społeczeństwie jest deprywacja informacyjna – brak źródeł informacji, które niosą alternatywne komunikaty. Z jednej strony jest to największe niebezpieczeństwo propagandy państwowej w warunkach procesów niedemokratycznych, ale w krajach demokratycznych jest to zdrowa przestrzeń medialna.
Tak jest obecnie na terytoriach okupowanych. Na przykład na początku wojny okupanci powiedzieli mieszkańcom Mariupola, że Ukrainy już tam nie ma, a Kijów jest pod rosyjską kontrolą. Jest to również rodzaj operacji psychologicznej, ponieważ ci ludzie nie mieli dostępu do alternatywnych informacji, ponieważ ukraińska telewizja została wyłączona.
Stało się tak, ponieważ ludzie zostali doprowadzeni do sytuacji deprywacji informacji. Naprawdę nie mieli innych źródeł niż te dostarczone im przez najeźdźców. Można to uznać za zbrodnię wojenną i udokumentować.
Zgodnie z normami międzynarodowymi osoba ma prawo do otrzymywania niezależnych i obiektywnych informacji i dlatego wpływy psychologiczne powinny być uważane za zbrodnię wojenną, ponieważ szkodzą ludziom.
Przestępstwa te powinny być omawiane nie tylko w mediach, ale ustawodawstwo powinno być rozwijane w taki sposób, aby przestępstwa te mogły być dokumentowane i karane przez sprawców.
Kodeks karny Ukrainy ma artykuł przewidujący odpowiedzialność za fałszywe doniesienia o górnictwie [ст. 259]. Możliwe jest również karanie tych, którzy celowo rozpowszechniają fałszywe informacje zagrażające bezpieczeństwu obywateli.
Jak ukraińskie media reagują na takie zarzuty?
Niestety, wiele mediów nadal angażuje się w szum i rozprasza takie manipulacyjne wiadomości. Inny przykład jest jednym z ostatnich Wiadomości o rzekomych wezwaniach rosyjskiego generała do wysadzenia zaporoskiej elektrowni jądrowej. A media rozłożyły to na strzępy i nie myślały o tym, jak ten przekaz może wpłynąć na obywateli.
Niestety, w ukraińskiej przestrzeni medialnej nie ma kategorii autocenzury. Wolność słowa polega na tym, że zwłaszcza w warunkach wojny każdy dziennikarz musi sam zdecydować, czy coś opublikować, czy nie. Powinien przewidzieć, czy te informacje nie wpłyną negatywnie na jego odbiorców.
Materiał powstał przy pomocy organizacji pozarządowej „Lviv Media Forum” w ramach projektu „LMF Support to the Network of Journalists”.
