Ресейдің Украинаға толыққанды басып кіруінің мерейтойы қырымды басып алу жөніндегі ресейлік операцияның басталғанына бір жыл толуына орайластырылуы маңызды. Себебі, бірінші оқиға екіншісінен кейін жүреді. Егер 2014 жылдың ақпан айында Қырымды басып алуға жол бермеу мүмкін болса, онда сол жылдың сәуір айында Донбасқа басып кіру болмас еді, демек, 2022 жылғы 24 ақпандағы қайғылы оқиға болуы мүмкін деп жорамалдауға болады. Бұл аңқау пайымдаулар ма, ал ресейлік басып кіру қырым мен ОРДЛО-мен немесе онсыз қандай да бір жолмен орын алған болар еді ме? Ал қырымды қорғауға, оны басып алуға жол бермеуге мүмкіндік болды ма? Нағыз қарсылық білдіруге тырысудың мәні бар ма?
Украина түбегін іс жүзінде басып алу операциясы 2014 жылдың 20 ақпанында басталғанын білеміз. Яғни Виктор Янукович банковада болған кезде ол әлі де толыққанды президент болып есептеліп, оппозициямен және шетелдік медиаторлармен келіссөз жүргізді. Жақын арада өзінің барлық манаттарын жинап, Ресейге асығып кетеді деп кімде-кім күткен жоқ па? Верховна Рада оны өкілеттігінен айырып, Олександр Турчиновты уақытша президент етіп сайлай ма? «Қырым операциясы» басталған күні бұл туралы ешкім де білмеді. Кремль көтерілісші Майдан наразылық білдірушілері президенттік резиденцияны дауылға ұшыратып, Януковичті күшпен күшпен күшпен құлататынына күдіктенуі мүмкін. Бірақ бұл гипотезадан басқа ештеңе емес, ол, шынымды айтсам, қадір-қасиет революциясының кейбір қатысушыларының агрессивті мәлімдемелеріне қарамастан, шындықпен тым көп сәйкес келмейді.
27 ақпанда Қырымда «жасыл ерлер» пайда болды, ол ресейлік диктатор Путиннің айтуынша, «әскери базардан әскери киім мен қару-жарақ сатып алған» алғашқы «ихтамнет» болды. Украинаның жаңа билігі түбегейлі өзгерістерді шатастыру кезінде оқиғалардың үрейлі дамуына уақытында әрекет ете алмады. Содан кейін уақыт Украинаға қарсы айқын ойнап, қарсылық көрсету мүмкіндігінің терезесі таңғажайып жылдамдықпен жабылды. Себебі Киевтегі әскери-саяси басшылық қалпына келген кезде «кішкентай жасыл ерлер» «казактармен» бірге әкімшілік ғимараттарды басып алып, украин әскери бөлімдерін бөгеп тастады, солардың саны көп болды, және олар ұзақ жылдар бойы қарсы тұра алды.
2016 жылдың ақпан айында, яғни сипатталған оқиғалардан кейін екі жыл өткен соң Украинаның Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесі 2014 жылғы 28 ақпанда Қырымда болған оқиғаларға байланысты өткен Украинаның Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесі отырысының стенограммасын құпиясыздандырды. Транскрипцияның жариялануы ақпараттық бомба әсер етті. Себебі, саяси әңгімелер бір нәрсе, соншалықты оңай жұмыстан шығаруға болмайтын «бітеу фактілерге» айналатын ресми қағаздар жарық көреді ғой.
Мұнда бірнеше дәйексөздер берілген. Біріншіден, Украинаның сол кездегі қорғаныс министрі Ихор Тенюхтың украиналық әскерилердің жалпы елде, атап айтқанда Қырымда Ресейдің басып алу әрекеттеріне қарсы тұруға дайындығы туралы баяндамасы: «Біз толыққанды соғысқа дайын емеспіз. Бізге уақыт керек, көмек керек… Мен ашық сөйлеймін. Бүгінде бізде әскер жоқ. Оны Ресей арнайы қызметтерінің басшылығымен Янукович пен оның энтузиялықтары жүйелі түрде жойып жіберді. Бүгін біз еліміздің түкпір-түкпірінен жауынгерлік тапсырманы орындауға қабілетті 5 мыңға жуық әскери қызметшінің әскери тобын жинай аламыз. Біз оларды Қырымға тастай аламыз, бірақ бұл Қырым мәселесін шешпейді. Біз оларды сонда ғана қоямыз. Ал шекараның мыңдаған шақырымы мен Ресейдің басып кіруге дайындығымен не істеу керек? Олар таңертең Чернигов облысынан келгенде, кешке қарай Киевте болады».
А.Тенюх сондай-ақ қырым ғана емес, бүкіл Украина периметрі бойынша үш жақтан (батыстан басқа) жау әскерлерімен қоршалғанын айтты. «Киев, Харьков және Донецк бағытында 38 мың адам, 761 бірлік қарулы танк техникасы, 2200 броньды машина, 720 артиллериялық бірнеше зымыран жүйесі, сондай-ақ 40-қа дейін шабуылдаушы тікұшақ пен 90 жауынгерлік көмекші тікұшақ, 90 шабуылдаушы ұшақ шоғырланған. Қара теңізде Ресей Федерациясының 80 әскери кораблі жауынгерлік кезекшілікке шықты», — деп ескертті сол кезде әскери кафедра бастығы.
Осындай қолайсыз жағдайда да ең болмағанда бірдеңе жасауға тырысу керек пе еді? Мысалы, әскери бөлімдерді бұғаттау керек, себебі оларды «казактар» бұғаттап тастаған. Сондай-ақ теңіз жаяу әскерлеріне мемлекеттік объектілерді қарулы «белгісіз» адамдардан азат ету туралы қолбасшылық берілсін. Сондай-ақ танкілерді шығарып, республикалық магистральдарды бөгеп, т.б. мүмкін болды.
Мүмкін болған шығар, бірақ қазір не айта аламын, себебі тарихта шартты жол жоқ. Сонда неліктен 11 жыл бұрын Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің отырысында қабылданған кәсіпке қарсы іс-қимылдың тиімді жоспары болмады? Ол кезде шешуші әрекетті кім жақтады – ең алдымен Президент міндетін атқарушы Олександар Турчинов. Транскрипцияда ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің соғыс жағдайын енгізу туралы шешімінің жобасын қалай дауысқа салатыны нақты көрсетілген: «Кімнің пайдасына? Түсінікті. «Үшін» — тек Турчинов. Демек, бұл дегенімізшешiм қабылданбады». Оған «Қанды пастор» деген лақап ат берілді.
Белсенді әрекеттерге кім батыл қарсы шықты? Турчиновтың бұрынғы бастықтары — Юлия Тимошенко. Неліктен ол Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің осындай маңызды отырысына қатысты. Себебі, ол бұрыннан үкімет басшысы болған жоқ, тіпті депутаттық мандаты да, қандай да бір ең төменгі мемлекеттік лауазымы да жоқ , тек бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғаны туралы куәлік қана. Иә, ол қарапайым азамат, ол да саясаткер. Сол кезде оның айтқаны мынау:
«Мен ең тәжірибелі адамдармен кеңестім, Путин абхаздық сценарийді жүзеге асырғысы келеді деп айта аламын, тек біз оған себеп күтеміз. Саакашвилидің арандатушылығы үшін қалай құлап, жеңілгені есіңізде болсын! Оның қателіктерін қайталауға құқығымыз жоқ. Мен шетелдік әріптестерімізбен де сөйлестім, олар ресейлік әскерлердің шекарада тұрғанын растап, ешқандай қозғалыс жасамауды өтінеді. Біз оларды тыңдауға тиіспіз, өйткені оларсыз біз мүлдем қуатсызбыз. Сондықтан бүгін біз бүкіл халықаралық қоғамдастыққа Украинаны қолдайтынымызды айтуға тиіспіз. Бұл біздің жалғыз үмітіміз. Бірде-бір танк казармадан шықпауы керек, бірде-бір әскери қызметші қару алуы тиіс емес, себебі бұл жеңіліс дегенді білдіреді. Соғыс жағдайы жоқ және біздің әскерлеріміздің белсенділігі жоқ… Біз жер шарындағы ең бейбіт ұлт болуға тиіспіз, тек бейбітшілік көгершіндері сияқты болуға тиіспіз», — делінген транскрипцияда.
Біз оқимыз және сенбейміз. Әлде оны шынымен де батыл әрі жауынгер Юлия айтты ма? Көңілді нәрсе – ол кейіннен Қырымды тапсырғаны үшін украинаның қазіргі басшылығын бірнеше рет ренжітіп, алып жатқан түбекті жаулап алу үшін автоматпен жалғыз өзі баруға дайын екенін дәлелдейтін еді. Ол Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің жабық отырысының стенограммасы құпиясыздандырылғанын және жария болатынын, тіпті жақын арада жария ететінін қалай білуге болады.
Бірақ Юлия Тимошенкоға шағымданған жөн бе? Соған лайық, бірақ ол үшін емес. Күнәлардың едәуір ізі қазірдің өзінде артына созылып жатыр. Алайда Қырымға келетін болсақ, жағдай шынымен де белгісіз болды, ал абхаздық сценарий тек Тимошенконы ғана емес, көптеген саясаткерлер мен саясаткерлерді де қорқытты. Иә, біздің әскерилер Ресеймен ашық қарулы текетіреске, ең алдымен моральдық тұрғыдан дайын болмады. Біз бұған 2014 жылдың сәуір айында Стрелков-Жиркин бастаған ресейлік бандиттердің Донбастағы қаладан кейін қаланы оңай тартып алғанына көз жеткіздік.
Содан кейін біз АҚШ пен Вашингтонның біздің егемендігімізді, аумақтық тұтастығымызды және шекараға қол сұғылмаушылығымызды қорғауға деген берік ниетіне сендік. Белбектегі әскери әуе базасында полковник Юлий Мамчур бастаған севастополь тактикалық авиация бригадасының украин ұшқыштарының сұлулығы мен абсурдтық қарусыз маршы есіңізде ме? Олар «Әлі өлме!» әнін орындап, бастарын көтеріп мақтанышпен жүріп өтті. Олардың қолында автоматтар да, тапаншалар да болмады, тек жалаушалар – көк-сары және қызыл (!?). Олар тістерге қаруланған орыс басқыншыларына қарсы шықты. Орыстар әуеге бірнеше пулемет жарып жіберді. «Тұрыңыздар, тұрыңыздар, сөйлесіңіздер! Біз аяққа түсіреміз». Бұған жауап ретінде украин ұшқыштарының бірі: «Америка бізбен бірге, бүкіл әлем бізбен бірге!» — деп айқайлады.
Яғни, АҚШ-қа, НАТО-ға, олардың әскери қуатына, экономикалық қуатына, ықпалына үлкен үміт артты. Сол кезде көп кешікпей Кремльдің мұндай күшпен пруэрде тұруға тырыспайтынына сенімді болды. Егер Вашингтон шынымен де біздің тарапымыздан белсенді түрде қабылдаса, солай болуы мүмкін. Неліктен біз американдықтар солай істей береді деп есептедік? Себебі олар әлі күнге дейін Будапешт меморандумына сенді. Жоқ болғанымен, «сенген» сөзі мұнда мүлдем сай келмейді. Оның не туралы екенін түсіндіруге тырысамын. Иә, ойлайтын адамдар меморандумның «Америка мен бүкіл әлемді» бізге қарсы тұруға мәжбүрлейтін заңды күші жоқ екенін түсінді. Бұл құжат жазылған қағазға лайық емес екені түсінікті болды. Бұл жерде Президент Володимыр Зеленскиймен келіспеу қиын, ол Укрпоштаның айтуынша: «Будапешт меморандумы f***up!».
Дегенмен, заңдық күш бар, ортақ мағына да бар. Ақш пен басқа да ядролық елдер Украинаны қол сұғудан қорғау үшін қолдан келгеннің бәрін жасауы керектігін айтты. Себебі Украина ядролық қарудан бір тиынға бас тартты, бейбітшілік пен халықаралық шиеленістің детенциясы үшін ядролық мәртебесінен бас тартты. Егер Будапешт меморандумына қол қойған мемлекеттер ядролық қарудан қандай да бір ядролық мемлекетке бас тартуға келісетін елді, тіпті, осы қаруды сатып алған және қазір оларды осы қарудан бас тартқан елге қарсы қолдану қаупін төндіретін мемлекетке де оңай тастайтын болса, онда идиоттың қаншасы болашақта бар ядролық қолшатырдан бас тартуға тырысады. Яғни, АҚШ соншалықты лоббилеген ядролық қаруды таратпау саясаты мысықтың құйрығының астына ұшып барады.
Бірақ бұл логикаНЫҢ АҚШ-қа тән емес екені белгілі болды. Сол кездегі АҚШ президенті Барак Обаманың осы жағдайда жасағанының бәрі – Бұл украиналық басшылықтан белсенді қарсылықтың кез келген әрекетінен тартынуды өтінеді. Және, бәлкім, «Қырым операциясы» кезінде Украина басшылығының ұялшақ әрекетсіздігінің басты факторы Г.Тимошенконың пацифисттік сөзі емес, дәл осылай болған шығар.
Кім біледі, егер біз белсенді қарсы тұра бастасақ, қырымдағы теңізшілеріміз бен басқа да жауынгерлеріміз әскери жарғыда көзделген әрекеттерге көшсе, онда Американың бізді әскери қолдаудан басқа таңдауы болмас еді. Ал Ресей шетел аумағындағы операцияны одан әрі дамытуға тырыспас еді. Алайда, қазірдің өзінде айтылғандай, тарихта шартты жол жоқ. Сөйтіп, соңында Қырымды басып алып, Донбасқа басып кіріп, толыққанды басып алдық.
