Жақында Украина Президенті ядролық қару туралы қатты мәлімдеме жасады. Итальяндық газетке берген сұхбатында Иль Фоглио Володимыр Зеленский Украинаның ядролық арсеналын 1994 жылы АҚШ пен Ресейдің қысымымен беру қауіпті ғана емес, белгілі бір дәрежеде қайғылы қателік, әсіресе 2014 жылдан кейінгі оқиғалардың қалай дамып келе жатқанын ескере отырып, пікір білдірді. Бүгінгі жағдайда мұндай көзқарас қаншалықты орынды?
Естеріңізге сала кетейін, Будапешт меморандумының проблемасын (Украина Ресейге әскери басқыншылар берген құжат) украиналық түрлі саяси күштер бірнеше рет араластырып отырды. Сонымен қатар бұл қағазға қол қойған экс-президент Леонид Кравчуктың заңды күші жоқ, көңілі толмайтын сөздер естілмеді. Кезінде ол мемлекеттің қауіпсіздік мақсатында осындай танымал емес қадам жасауы керектігін және ақшаның жетіспеушілігін ескеріп түсіндіріп берді: варварлар мерзімі бітті, олар өте қауіпті бола бастады, ал Украинада ол кезде оларды ауыстыру үшін $80 млрд болмады.
Будапешт меморандумын сол жылдардағы геосаяси оқиғалар контекстінен тыс қарастыру тек келешекті емес, сонымен қатар түбегейлі қате болып табылады. Сол кезде әлемдік қауымдастық халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға және ядролық державалар санын азайтуға ұмтылды. Ядролық қаруды таратпау мәселесі халықаралық саясаттағы басымдықтардың бірі болды және Украина бұл жаһандық үрдісті назардан тыс қалдыра алмады. Ядролық арсеналды беру туралы шешім бейбітшіліктің себебіне бейілділігін және жетекші елдермен экономикалық ынтымақтастыққа ұмтылысын көрсету қажеттілігінен туындады.
Өкінішке орай, Украинаның сол кездегі басшылығының көрегендігі жоқ, ал құжат мүлдем дұрыс жасалмаған. Украинаның АҚШ, Ұлыбритания және Ресейден алған қауіпсіздік кепілдігі бос сөздер болып шықты. Олардың артында практикалық ештеңе болған жоқ. Ресейлік диктатор Путин Украинаға қарсы агрессияны ашу кезінде ядролық қарудың жетіспеушілігі емес, осыны пайдаланды. Айырмашылықты сезініңіз.
Ол қаншалықты парадоксалды естілуі мүмкін болса да, Украина бүгінде ядролық қаруы жоқ екеніне өкінбеуі керек. Кремль бандитінің қоздырған соғысы, бақытымызға орай, жаһандық апокалипсис келуі мүмкін қауіпті сызықты кесіп өте алмады. Бұл, әлемдік БАҚ-тың хабарлауынша, 2022 жылы Украинаға «шектеулі» ядролық соққыны бастауды қарастырғанда Путинге «жоқ» деп айтқан Қытайдың арқасында болған жоқ.
Украинада ядролық қару болса, Қытай бұл мәселеде қандай ұстаным ұстанатынын кім біледі. Аспан империясы Киевпен салыстырғанда Мәскеумен әлдеқайда достас қарым-қатынаста екенін ұмытпаңыздар.
Әрине, тарихта шартты жол жоқ. Дегенмен (ең болмағанда ыстық бастарын салқындату үшін) ойлану керек: Украина тек кәдімгі қаруды ғана қолданған күшті агрессордан қорғану үшін ядролық қаруды қолдана ала ма? Жоқ, жоқ және жоқ! Егер Украина мұны жасауға тырысса, Батыс, Қытай және басқа да көптеген елдер оған мүлдем басқаша қарайтын шығар. Ешкім де көршілерінің ұстамсыздығынан ядролық шаң-тозаңды жұтқысы келмейді.
Біз шынайы болуға тиіспіз – ұрпақтарымыз алдындағы жауапкершілігіміз осыны жасауға міндеттейді. Бүгінде АҚШ сияқты қуатты елдің өзі Ресеймен ядролық бұлшық еттерді өлшеуге тырыспайды. Егер, Құдай форбид болса, Украинадағы біреу ядролық арсеналды қалпына келтіріп, оны тербелтуді ойласа, онда жағдай өз пайдасына дамымайды. Ядролық қақтығыс кезінде жеңімпаздар жоқ.
Әлемдік оқиғалардың барлық барысы Украинаның ядролық қарусыз мәртебесімен келісе алуы керектігін айтады. Тіпті оны мақтан тұтамын. Кезінде жас ел қарусыздануға және халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға зор үлес қосты. Мұны бағалай білу керек. Ал өркениетті елдер мұны жоғары бағалағанына күмәнім жоқ, сондықтан да олар Украинаны халықаралық құқықты қасақана бұзушымен жалғыз қалдырмады.
Тағы бір айта кететін жайт, Будапешт меморандумының осындай қатысушылары, мысалы, ықпалды АҚШ пен Ұлыбритания, олардың кепілдіктері өте сенімсіз болып шыққаны үшін толық моральдық жауапкершілікті мойнына алады. Егер Украинаның ұстанымын осы контексте қарастыратын болсақ, онда ол ядролық оқтұмсықтардың жоқтығына шағымданғаннан әлдеқайда тиімді болуы мүмкін.
Адамгершілік пен әдеп мәселесі батыс елдері үшін бос сөз тіркесі емес. Жалпы, бұл батыстық құндылықтар деп аталатын нәрсемен тең. Олар, бұл құндылықтар АҚШ, Ұлыбритания, Германия және басқа да бірқатар елдерге кремльдің украин халқына қарсы геноцид жасап жатқанын немқұрайлы қарауға мүмкіндік бермеді. Және олар АҚШ-та билікке ешкімнің келуіне жол бермейді. Дональд Трамп та мұны түсінетініне сенімдімін.
Өткенді қайта әкелуге болмайды. Бірақ өткеннің қателіктерінен үйренуге болады және үйрену керек. Бұл банальды ақиқат, әсіресе, агрессорлық ел Ресеймен болашақ бейбіт пактінің құрылысы талқыланып жатқанда өзекті болып отыр. Nжәне ғибадат Путиннің сөзіне сенуге болмайды. Егер мен солай айта алсам, украинаның агрессивті көршісінің жаңа шабуылы жағдайында сенімді қорғалатынына нақты кепілдіктер қажет. Ресей Федерациясындағы императорлық амбициялар Кремль диктаторы қайтыс болғаннан кейін де бірден сөнбейді. Батыс коалициясы оны да, оның ізбасарын да әрдайым тесіп өтуге дайын болуы керек.
Егер Президент Зеленскийдің мәлімдемесі саяси баса назар аударып қана қоймай, бүкіл әлемге нақты қауіпсіздік тек қағаз келісімдерін ғана емес, сонымен қатар нақты кепілдіктерді, атап айтқанда батыстық серіктестерден де талап ететіні туралы қуатты белгі болса, бұл дұрыс бағыттағы қадам. Бірақ бұл жағдайда да Украина басшылығы геосаясат болмысынан қол үзбеуі керек.
Италия басылымына берген сұхбатында Украина президенті бейбіт уақытта НАТО-ға мүшелік қауіпсіздік кепілі, ал соғыс уақытында күшті армия екенін айтты. «Оны ешнәрсеге өзгерту, ең азын айту қауіпті болды. Қауіпсіздіктің нақты кепілдіктерін өзгерту қажет болды, содан кейін (Будапешт меморандумына қол қою кезінде – ed.) тек НАТО болды. Шынымды айтсам, бүгінде бұл тек НАТО», — деді А.Зеленский.
Егер бұл жерде қандай да бір логика болса, бүгінгі жағдайға қарама-қайшы келеді. Қарап көріңізші, бейбітшілік әлі келген жоқ, сондықтан НАТО кепілдіктері туралы сөз қозғалмайды. Бұл Зеленскийдің мәлімдемелерінен келіп шығады. Ал соғыс аяқталғанда украин әскері орыс басқыншылығының қайталануына қарсы басты кепілдік болады. Владимир Александровичтің сөзімен ештеңені бұрмалаған жоқпын.
Осыдан не шығады? НаТО-ға кіру мәселесін анағұрлым қолайлы уақытқа дейін кейінге қалдыру ақылға қонымды болар еді деп ойлаймын. Қазіргі жағдайда ол Украинаның батыстық серіктестерін ғана қиын жағдайға қояды: олар «иә» деп айта алмайды, ал олардың құндылықтары «жоқ» деп айтуға мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде бұл тақырыптағы әңгіме ұзақ әрі бос сөйлесуге айналып, күннің басты проблемасынан – соғысты тоқтатудан арылтады.
Бірақ Зеленскийдің мәлімдемесінде рационалды астық бар, атап айтқанда: соғыс болған жағдайда Украина тек өз әскеріне ғана сүйенуі керек. Шынында да, Израильдің үлгісі оның ұрысқа дайын әскері елді шетелдік армиядан әлдеқайда жақсы қорғайтынын айқын көрсетеді.
Бұл ретте нағыз достар ешқашан тиісті қаржылық және әскери-техникалық көмектен бас тартпайды. Менің ойымша, Ресеймен болашақ бейбіт келісімнің мұндай құрылысын Украина серіктестері әлдеқайда ықыласпен қолдап, қантөгісті тез арада тоқтатуға алып келеді. Бұл ретте БҰҰ біраз уақыт байланыс желісінде бітімгершілік күштерді орналастыра алады. Ал келешекте барлығы Украинаның уақыт пен халықаралық көмекті қалай пайдаланатынына байланысты болады.
