Сыртқы көмектің арқасында Украина экономикасы белгілі бір тұрақтылықты сақтап, ірі соғыс жағдайында жұмыс істеуге бейімделе білді. Алайда, тұрақтылықтың сыртқы қасбеті мен бақылаушылық сиқырының артында құрылымдық проблемалардың жинақталуын және қауіпті теңгерімсіздіктің өсуін көрсететін процестер жүріп жатыр.
Бір қарағанда, тым көп алаңдауға негіз жоқ сияқты. 2022 жылы рекордтық 29,1%- ға төмендегеннен кейін экономика біртіндеп өсе бастады. 2023 жылы ЖІӨ 5,3%-ға өсті. Ал 2024 жылы өсім шамамен 4%- ды құрайды деп күтілуде. Толық ауқымды соғыс пен тозығы келген энергетикалық инфрақұрылым үшін жаман сандар емес.
Дегенмен, кейбір нюанстарға назар аударған жөн. Өткен жылы экономика өсімі төмендеу үрдісінде болды. Егер 2024 жылдың бірінші тоқсанында ЖІӨ 6,5%-ға, ал екінші тоқсанда 3,7%-ға өссе. Ал шілде-қыркүйек айларында өсім 2%-ға дейін баяулады. 2024 жылдың ІІ тоқсанымен салыстырғанда елдің нақты ЖІӨ-сі 3-тоқсанда бар болғаны 0,2%-ға өсті. 4-ші тоқсандағы деректер әлі қол жетімсіз. Бірақ сандардың одан да пессимистік болатыны туралы белгілер бар. Бұдан басқа, бұл экономикалық өсім Ресейдің толыққанды басып кіруінен кейінгі салыстыру базасының өте төмендігі жағдайында жүріп жатыр.
2025 жылы сарапшылар Украинада айтарлықтай экономикалық қайта өрлеу күтпейді. ХВҚ-ы Украинаның ЖІӨ өсімі 2,5%, инфляция 7,5% және доллар бағамы 45 гривна деңгейінде болады деп болжап отыр. Және бұл еліміз майданда күрделі проблемаларға немесе жағдайдың асқынуына ұшырамаған жағдайда ғана.
Сала қиын жағдайда тұр. 2022 жылы өнеркәсіп өндірісінің көлемі 44%-ға төмендеді. Украинаның өнеркәсіп секторына энергетикалық қуаттардың бұзылуы, электр энергиясы бағасының өсуі, жеткізу тізбегінің бұзылуы, логистикалық шығындар, білікті кадрлардың кетуі, жұмыс күшінің тапшылығы қатты соққы берді. Бұдан басқа, кейбір ірі өнеркәсіп кәсіпорындары жаудың қолынан қирады немесе басып алды. 2023 және 2024 жылдары өндірістің ішінара жандануы Ұлы Отан соғысының бірінші жылындағы апатты құлдыраудың орнын толтыра алмайды.
Соғыс Украина экономикасының шикізаттық бағыттылығының біртіндеп төмендеуіне түрткі бола алмады. Бұрынғыдай украиналық экспорттың негізгі баптары азық-түлік (атап айтқанда, астық), жүгері, май, түсті және түсті металдар болып табылады. 2023 жылы осы екі лауазым үшін 2009 жылғы 16- Украинаның барлық экспортының 75%-ға жуығы. Оның үстіне металдардың үлесі 2021 жылмен салыстырғанда екі еседен астам өсті, азық-түлік өнімдерінің үлесі 43,9%-дан 63%-ға дейін өсті. Тауарлардың сыртқы сауда тапшылығы 2023 жылы 2,5 есе өсіп, 27,4 млрд, АҚШ долларын құрады.
2024 жылғы бірінші жартыжылдықта тауарлар экспорты құрыл- ған $ 19,6 млрд, ал импорт — $33,2 млрд. Сыртқы саудадағы теріс сальдо $13,6 млрд құрады. 2024 жылдың соңына қарай сыртқы сауда дефициті $30 млрд-тан астамға дейін өсуі мүмкін. Украина экспортының құрылымы 2024 жылы сол шикізаттық және ауыл шаруашылығы сипатын сақтап қалды, бұл артта қалған экономиканың белгісі болып табылады. Мысалы, Украинадан тысқары жерлерге экспортталған дайын азық-түлік тауарларының үлесі бар болғаны 9,7%-ды құрайды. Украина экспортының үштен бір бөлігін өсімдік тектес өнімдер құрайды, атап айтқанда дәнді дақылдар – 26%, майлар мен майлар – 15,7%. Украина экспортының тек 3,7%-ын ғана машиналар мен жабдықтар құрайды.
Қаржы секторындағы жағдай екі ұшты. Бір жағынан, 2022 жылы құлдырағаннан кейін әлі күнге дейін гивнияның елеулі девальвациясын болдырмауға болады. Бірақ ұлттық валютаның құлдырауы әлі де жалғасуда. Украина қаржылық және бюджеттік жүйенің құлдырауына тек шетелдік көмектің арқасында ғана жол бермейді.
Украинаның халықаралық резервтері 2024 жылы 8%-ға өсіп, 43,8 млрд, АҚШ долларын құрады. Өткен жылы Украина әлемдік қаржылық қолдауға ие болды – шамамен $42 млрд. Ең көп қаржылай көмек Еуроодақтан – $17,5 млрд, Америка Құрама Штаттары – $6,8 млрд, Дүниежүзілік банк – $6,1 млрд, ХВҚ – $5,3 млрд, Жапониядан – $4,3 млрд, Канададан – $1,8 млрд түсті. 2025 жылы Украина халықаралық серіктестерден тағы да $38 млрд алуды болжап отыр. Бұл а экономикалық құлдырау мен мемлекеттiк қаржының құлдырауына жол бермеуге жеткiлiктi болуы тиiс.
2024 жылы Украинаның бюджет шығыстары 3 трлн 350 млрд. гивнияны құрады. 2025 жылға мемлекеттік бюджет шығыстары 3 трлн. 990 млрд. Бұл ретте мемлекет 2,32 трлн. гивнасты ғана жинауды жоспарлап отыр. Қалғандары сыртқы көмекпен қамтылуы тиіс. 2025 жылға арналған бюджеттегі әскери емес шығыстардың ең ірі тармағы мемлекеттік борышқа қызмет көрсету болады. Үкімет ішкі және сыртқы қарыздар бойынша пайыздарды төлеуге 480 млрд. УАХ жұмсауды жоспарлап отыр. Сонымен қатар, мемлекет Украинаның қарызы өсіп, қазірдің өзінде $160 млрд жетті. Жақын арада ол ЖІӨ-нің жылдық көлеміне тең болуы мүмкін.
Инфляция үкімет пен украиндықтар үшін жаңа проблемаға айналды. 2022 жылы бағаның күрт көтерілуінен кейін ол біраз тамсанды. Бірақ өткен жылдың екінші жартысында тауарлар мен қызметтер бағасының өсуі қайтадан жылдамдады. Қараша айындағы жағдай бойынша ресми инфляция жыл сайын 11,2%-ға жетті. Мамыр айында оның құны 3,3% құрады. НБУ-ның негізгі саяси пайыздық мөлшерлемесі бағаның өсу деңгейінен асып кеткенімен және қазір 13% деңгейінде белгіленгенімен, бұл күрт инфляциялық секіруді тежей алмады. Ұлттық банк пен үкіметтің бағаны бақылау саясаты сәтсіз аяқталды деп айтуға болады.
2024 жылы Украина үкіметі бизнес пен халыққа фискалдық және салықтық жүктемені арттыру бағытында жұмыс істегені белгілі болды. Тіпті ертеректе Киевтегі аумақтық қауымдастықтардан аударымдар көлемі ұлғайды. Атап айтқанда, әскери қызметшілер мен полиция қызметкерлерінің жалақысына жеке табыс салығы (ИТП) жергілікті бюджеттерден мемлекеттік бюджеттің арнайы қорына жіберілді. Осы заңның арқасында 2024 жылы дрондар мен басқа да қару-жараққа қосымша UAH 96 млрд бөлу күтілуде. Бірақ шындық кішкене басқаша болып шықты. Себебі бұл қаражаттың едәуір бөлігі игерілмеді.
Сондай-ақ, өткен жылдың қорытындысы бойынша билік салықты көтеруге алғаш рет жүгінді. Әскери салық 1,5%-дан 5%-ға дейін өсті. 2025 жылғы 1 қаңтардан бастап үшінші топтың жеке меншік иелері табыстың қосымша 1%-ын төлейтін болады. Ал басқа топтардың кәсіпкерлері – Украинадағы ең төменгі жалақының 10%. Биліктің мұндай қадамдары даулы болып табылады. Себебі бизнес қазірдің өзінде қиын жағдайға ұшырап, болашаққа сенімді емес. Ал инфляцияның жоғары болуына байланысты халықтың нақты табысы төмендеп барады.
2024 жылы Украинада 210 мыңға жуық жеке меншік иесі жабылды, бұл соңғы бес жылдағы ең жоғары көрсеткіш. Өткен жылы жабық жеке меншік иелерінің өсімі 32%-дан астамды құрады. Кәсіпкерлердің көпшілігі бөлшек сауда мен АТ саласында жұмысын тоқтатты. Сарапшылар жаппай жабылу себептерін экономикалық қиындықтар, салық заңнамасы мен көші-қон процестерінің өзгеруі деп атайды. Бір қызығы, Украинадағы толыққанды соғыстың алғашқы жылында тек 82 мың жеке меншік иесі өз жұмысын тоқтатты. Кәсіпкерлерге биліктің салықтық жаңалықтарын ұнатпау фактісі жабылу статистикасымен жанама түрде расталады: кәсіпкерлік қызметті тоқтатудың шарықтау шегі жылдың соңғы тоқсанында тіркелді. Верховна Рада салық өзгерістерін қолдаған кезде ғана.
Қазіргі уақытта Украина экономикасы жұмыс істеп тұр. Бірақ оның құрылымдық теңгерімсіздігі сақталып, тереңдей түседі. Мемлекеттiк бюджеттiң сыртқы қолдауға тәуелдiлiгi қосымша тәуекелдер туғызады. Қайтадан бақылаудан тыс қалатын бағаның жедел өсуі әлеуметтік шиеленіс дәрежесін арттырады. Ал биліктің ойластырылған шешімдері сізді алаңдатып, оның кәсіпқойлығына күмән келтіріп отыр.
