Украинадағы соғыс он жыл бойы жалғасып келеді, жақын арада Ресейдің көршімізге толыққанды шабуыл жасағанына үш жыл толады. Қақтығыс қалаларды, үйлерді, бірақ адамдардың көбін физикалық және моральдық тұрғыдан қиратып жіберді. Польшаның ҮЕҰ бағдарлама аясында оларға қолдау көрсетуде Польска-Помок («Поляк көмекi»), Сыртқы iстер министрлiгi қаржыландырады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, соғыс салдарынан Украина халқының жартысына жуығы мамандандырылған көмекті қажет ететін психикалық бұзылулардан зардап шегеді, ал әрбір үшінші адамда жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылуды көрсететін симптомдар (ТҚП) бар.
«Соғыс қимылдарының тікелей салдары болып табылатын ТҚП ғана емес, психикалық денсаулық та қолдауды қажет етеді. Балаларды дамыту ерекше назар аударуды қажет етеді», — дейді Украинада польшалық көмектің қолдауымен жобаны іске асыратын «Caritas Polska» компаниясының гуманитарлық көмек және даму жөніндегі менеджері Нина Мочиор.
Соғыс уақытында психикалық денсаулықтың бұзылуы жағдайында екі қозғаушы тетік бар. Егер бала зорлық-зомбылықтың куәгері болу, агрессияны тікелей бастан кешіру немесе уытқұмарлық проблемалары бар отбасында тәрбиелену сияқты жағымсыз даму тәжірибесін бастан кешіріп жатса, бұл әдетте тұрақтылықтың төмендеуіне, немесе қысқаша айтқанда психикалық тұрақтылықтың төмендеуіне әкеледі. Соғыс, өз кезегінде, тек осы жағдайды нашарлатады, өйткені ол адамдарды жүйке жүйесін асыра сілтейтін тәжірибелерге ұшыратады. Өмірге қауіп төндіретін немесе өмірге төнген қатердің куәгерлері ретінде түсінілген жарақатты бәрі бірдей бастан кешірмейді, бірақ жүйке жүйесімен күресуге тура келетін оқиғалар да бар. Әрине, бұл мұндай жағдайдағы әрбір адамның психикалық ауруға шалдыққанын білдірмейді, бірақ бұзылу қаупі артады.
«Осындай «классикалық» травматикалық оқиғалар кезінде бізде тәжірибені есте сақтау ретінде ықпалдастыруда проблемалар туындайды», — деп атап өтті Мозиор. «Сондықтан жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылу синдромындағы маңызды симптомдар флешмобтар, осы естеліктердің бұлыңғырлығы немесе түрлі стимулдарға сезімталдық болып табылады. Енді ұзақ соғыс жағдайында мұндай адамдарға қамқорлық көрсетпесеңіз, онда олардың қоршаған ортасына, тәрбие дағдыларына немесе отбасында жұмыс істеу қабілетіне әсер ететінін ескеріңіз. Бұл осындай адамдар үшін қарулы қақтығыстың салдарын одан да қорқынышты әрі ұзаққа созылады».
Сөйтіп, украиналық қоғамда қақтығыстың өршуіне дейін байқалған теріс тәжірибенің шиыршығы тереңдей түсуде. Сонымен қатар, соғыс тәжірибесіне көп көңіл бөлінуде, олар жанжалдан зардап шеккен отбасыларға, отанына оралған ардагерлерге, қираған адамдарға немесе тіпті қақтығыстың салдарын өз бетінше шеше алмайтын балаларды бағып-күтушілерге жетіспейді. Мотсор қазіргі өткір фазада үш жыл бойы жалғасып келе жатқан соғыстың созылмалы сипатының бұл жерде маңызы зор екенін, соның салдарынан әрбір отбасы дерлік шығынға немесе басқа да қиын жағдайларға ұшырағанын атап көрсетеді. Бұл тек майдан тәжірибесі ғана емес, сонымен қатар түнгі уақытта қауіпсіз жерлерде тұратын адамдарды қорқытатын, ұйқының сапасын нашарлататын және олардың психикалық денсаулығына кері әсерін тигізетін үнемі түнгі әуе рейдтері мен дабылдары.
Осыншама өсіп келе жатқан проблемаларды еңсеру травматологиялық терапияны қажет етеді, ол бастапқы кезеңде жүйке жүйесін тұрақтандыруды немесе тыныштандыруды талап етеді. Кейде жарақаттанған адам әлем мен адамдар туралы жағымсыз наным-сенімдерді қауіп ретінде жеңе бастайтын нүктеге жету үшін өте ұзақ уақыт қажет. Қауіпсіз жерде болу және кездесу қажеттілігі бұған көмектеседі, өйткені үйден айырылған, аштықпен, суықпен және ақшаның жетіспеушілігімен күресетін адамның психикалық жағдайының жақсарғанын елестету қиын. Қазіргі кезеңде гуманитарлық көмек көрсету міндеті туындап отыр, ол осындай қауіпсіз орынды іздеуге ықпал етеді, сондай-ақ кейде субъективтілік сезімін қалпына келтіруге де көмектеседі.
Нина Мотсор отбасын қолдау орталықтары туралы айтып өтті Каритас-Польска поляк айдынының қолдауымен ол Винница, Житомыр, Одеса және Харьковте ашылып, онда тек мамандарды ғана емес, балалардың қауіпсіз ойнай алатын орнын да табуға болады. Осыдан келіп қауіпсіздікке, баспаналарды пайдалану ережелерін сақтауға баса назар аударылады. Сонымен қатар әйелдер таныса алады, әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіре бастайды, себебі қорқыныш адамдарды бір-бірінен оқшаулайды.
«Балалар психикалық бұзылыстарды, мазасыздануды немесе неврологиялық жұмыс істеу проблемаларын өсірмейді, ал жарақаттар стихиялы түрде шықпайды», — дейді Мочиор. — Бала сурет салуға, сурет салуға, құрдастарымен ойнауға қайта орала бастаған жағдай ол үшін емдік және өте тыныштандырады. Яғни, біз тұрақтандыру туралы айтатын болсақ, біздің күндізгі орталықтарда балалар үй тапсырмасын орындап қана қоймай, арт-терапияны қолдаудың түрлі топтарына да бара алады.
Балалар психологтарымен жұмыс істеу мүмкіндігінен басқа мұнда педагогтар немесе логопедтер, шеберлік сыныптары мен ата-аналар мен қамқоршыларға қолдау көрсету топтары өткізіледі. Олар ересек психологтармен де кездесе алады. Орталықтарда психиатр-дәрігерлер жоқ, бірақ отырыстар барысында мамандандырылған көмекті қажет ететін істер анықталады. Содан кейін орталық көмекке мұқтаж адамды балаға немесе ересек психиатрға жібереді. Бұл қызметте отбасына жүйелі көзқарастың маңызы зор, ол тұрмыстық зорлық-зомбылық пен балаларға қатыгездікпен қарауға да қарсы іс-қимылды жүзеге асырады. Нина Мочиор тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша шешімдер Украинаға қарағанда әлдеқайда озық, сондай-ақ психикалық денсаулық туралы хабардар болатын Польша тәжірибесін қолдану және беру өте құнды екенін атап өтті.
Станислав Бруднох қордан HumanDoc Сондай-ақ ұрпақтан-ұрпаққа берілетін және психикалық денсаулыққа әсер ететін жарақат ауыртпалығы туралы да айтылады. Оның айтуынша, польшалықтардың өзінде Ұлы Отан соғысының стигмасы соғыстан кейін туған адамдардың екінші және тіпті үшінші буынында өзін сезінетінін айтады. Пандемияның алдында болған Украинадағы ұзақ соғыстың нәтижесінде COVID-19 Оқшаулану мен қорқыныштан басқа, мектепті білмейтін, құрдастарымен кездесуден басқа шындықты іс жүзінде білмейтін балалардың тұтас бір ұрпағы өсті. Тек күн сайын дерлік қоршауға алынған Харьковта 53 мың оқушы жарақат алды, ал қолдау жобасы оларға бағытталған, алайда украиндықтар да, поляктар да ынтымақтастықтан пайда көреді.
«Украинаның келешегі туралы білу және тәжірибе алмасу маңызды, өйткені Польшаға жақын болып жатқан соғыс біз үшін мүлдем жаңа тәжірибе болып табылады, ол бізге көзқарастар мен білім жағдайын жаңартуды талап етеді, мысалы, травматикалық оқиғаларды бастан өткерген балалармен жұмыс істеу», — дейді Бруднох, бұл білім ондаған мың украин балалары қатысқан поляк мектептерінде де қажет екенін атап өтті.
Осындай тәжірибені негізге ала отырып, HumanDoc қиын тәжірибелер мен эмоциялар арқылы жұмыс істейтін балалармен және жастармен жұмысты импровизацияланған «ойнау театры» түріндегі спектакльдердің көмегімен ұйымдастырады. Сондай-ақ, балалар күніне бірнеше сағат өткізетін баспаналарды қоса алғанда, тіпті Украинаның батысындағы Ивано-Франкивск сияқты майдан шебінен алыс жерлерде де үй-жайлар да маңызды.
Траншеялардағы жауынгерлердің де, майданнан алыс тұратын бейбіт тұрғындардың да психикалық денсаулығына әсер ететін травматикалық күйзелістің жойқын әсерін өзі әскери тәжірибесі бар және Украинадағы жобаларға «Мәдениеттердің калейдоскопы» Вроцлавпен ынтымақтасатын клиникалық психолог және психотрауматолог Себастьян Чмиелинский сипаттайды. Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, травматизм қайтымсыз психологиялық өзгерістер тудыруы мүмкін, ал балалар жағдайында мидың қалыпты дамуын тежейді. Одан да үлкен және қайтымсыз зақым дене жараларымен үйлескен жарақаттан туындайды, бұл жарақаттан кейінгі күйзеліс синдромына, депрессияға және үрейге әкелуі мүмкін.
«Мұндай жағдайларда мінез-құлықтың өзгеруін, қатерлі мінез-құлықтың, созылмалы күйзелісті еңсеру тәсілі ретіндегі тәуелділіктің артуын байқауға болады», — дейді Хмелинский. — Мінез-құлық өзгерістері эмоцияны бақылаудағы қиындықтармен, агрессиямен байланысты. Украинадағы көптеген респонденттер кездейсоқ кездесулер кезінде де шиеленістер оңай туындап отырғанын атап өтеді. Күйзеліс тұрмыстық зорлық-зомбылыққа немесе ардагерлер арасында өзіне-өзі қол жұмсау сияқты өзін-өзі бұзатын мінез-құлыққа әкеледі.
Хмелинскийдің айтуынша, бұзылыстарды тез анықтау және тиісті терапия сауығуға мүмкіндік береді, алайда бұл фармакологиялық және психотерапиялық емдеуді қоса алғанда, диагностика мен терапияның жақсы дамыған жүйесін талап етеді.
Парадоксалды түрде, соғыс қимылдары кезінде әскери қызметшіге белгілі бір шеңбері бар және іс-әрекеттің белгілі бір автоматизмін талап ететін жағдайларда пайда болатын күйзеліске төтеп беру жеңілірек. Бұл шеңбер жеке қолдауды, оның ішінде психологиялық қолдауды қамтамасыз етеді, ол соғыс қимылдары аяқталғаннан кейін бірден жоғалып кетеді. Сондықтан Украина жүз мыңдаған ардагерлердің отанына оралуына дайындалуға тиіс, олар өмірге таныс, демек, қауіпсіз ортада қайта бейімделуі тиіс. Көптеген украиндықтар білетін психологиялық қолдау саласы көбіне майданда болған қатаң шайқастар жағдайында фонда сөніп қалады.
«Психологиялық тұрғыдан біз өзімізге барлық күш-қуатымызды жұмылдыру және ресейлік басып алушылармен күреске бағыттау уақыты екенін айтуымыз керек, бұл кейінірек не болатынын орындау үшін орынның жетіспеушілігіне әкеледі», — дейді Хмелинский. «Мен сондай-ақ бұл «кейінірек» әлі белгісіз екенін білемін, бірақ, екінші жағынан, ардагерлер мен олардың отбасы мүшелеріне қамқорлық жасауға дайын болу үшін тиісті бағдарламалар немесе жобалар дайындау қажет деп есептеймін».
Психолог жауынгерлердің соғыстан кейінгі өмірге оралғанын атап өттіОларға тек өздерін және отбасы мүшелерін ғана емес, сонымен қатар бүкіл жергілікті қоғамдастықтарды немесе жұмыс орындарын қамтитын үлкен жұмыс қажет болады. Поляктардың тәжірибесі де осында пайда болады, олар украиндықтарға ұқсас соғыстарға қатыспағанымен, диагностикаға көмектесе алады, жолдамалық терапия бағдарламаларын әзірлеп, басқа да мамандандырылған көмек көрсете алады. Қажеттіліктер көп болатынына күмән жоқ, себебі соғыста қаза тапқан, хабар-ошарсыз кеткен күйеуінің, әкесінің, атасының немесе ұлының қазасын бастан өткерген адамдар ресейлік әскери лагерьлердің тұтқынынан өтіп, дене және психологиялық азаптауларға ұшыраған жауынгерлерді айтпағанда, көмекке зәру болады. «Мәдениеттердің калейдоскопы» АҚ қазірдің өзінде ардагерлермен, олардың отбасы мүшелерімен, сондай-ақ жеңіліске ұшыраған немесе тұтқынға түскен адамдармен байланыста болатын әлеуметтік қызметкерлер мен қоғамдық ұйымдарды оқыту жобасын іске асыруда.
«Біз арнайы психологиялық көмек жүйесін құру керек деген қорытындыға келдік», — дейді Хмелинский. «Идея – оларға белгілі бір диагностикалық база беру, оларға осы адамдармен қалай байланысу керектігін үйрету, бұл көп жағдайда жеткілікті болуы мүмкін, себебі соғыстан аман қалған адамдардың барлығы маманның көмегіне мұқтаж емес. Кейбіреулер үшін мұндай қолдаушы байланыс тұрақтылық пен қауіпсіздік сезімін қамтамасыз ету үшін жеткілікті. Алайда, бұл қызметкерлер адамның маманның көмегіне мұқтаж екенін анықтап, оларды тиісті маманға жібере алатын білімге ие болуы тиіс».
Украинада жұмыс істейтін ҮЕҰ мамандары мен мүшелері майданнан алыс жатқан балаларды қолдаудан бастап ресейлік агрессорға қарсы күресуші жауынгерлерге дейінгі психологиялық және психиатриялық көмектің маңыздылығын атап өтті. Олар травматизм мен зорлық-зомбылық соғыс уақытында болған оқиғалармен шектелмей, ақыр соңында агрессия мен тұрмыстық зорлық-зомбылыққа айналатынын баса айтады.
«Біз украиналық мамандармен жұмыс істеуге тырысамыз, себебі бұл балалардың, жасөспірімдер мен ересектердің психикалық денсаулығының қазіргі жағдайын жақсарту бойынша гуманитарлық шаралар, бірақ біз қазірдің өзінде пайда болып жатқан проблемаларды ойластырып жатырмыз және белгілі бір уақыттан кейін одан да айқын бола түсеміз», — дейді Станислав Бруднох. «Белсенді соғыс қимылдары аяқталғаннан кейін Украина жаңа сын-тегеуріндермен бетпе-бет келіп, эмиграциядан, сарбаздарды демобилизациялаудан, ардагерлердің, мүмкіндігі шектеулі жандардың қайтып келуінен, осы соғыстың салдары мен әсері ондаған жылдар бойы сезілетін болады».
Сондықтан ағымдағы қажеттіліктерге жауап беретін көмек бағдарламаларын іске асыру, сондай-ақ болашақта Тек Украинада ғана емес, Польшада да баға жетпес құндылыққа айналатын білім мен тәжірибені жинақтау өте маңызды.
Поляк тілінен аударылған
Мәтін польшалық журналмен ынтымақтастық жобасы аясында жарияланды Нова-Еуропа Всходния.
Мақаланың бастапқы тақырыбы: Вуйна w Ukrainie nisczy ciała i dusze
Бұл мақала Польшаның Сыртқы істер министрлігімен польшалық көмек бағдарламасы аясында дайындалды.
