Өткен аптада БҰҰ Бас Ассамблеясы «Уақытша иеленген Қырым Автономиялық Республикасы мен Севастополь, Украинадағы адам құқықтарының жағдайы» қарарын тағы да қабылдады. Бұл жақсы жаңалық түбектегі адам құқықтары саласындағы жағдайдың жақын болашақта қалыпты жағдайға қайта оралатынын қуантатын сияқты. Бірақ ынталандырмайды, сондықтан да.
БҰҰ Бас Ассамблеясының осы қарары қабылданғанға дейін бірнеше күн бұрын Путиннің русистік режимі тағы бір адамгершілікке жатпайтын әрекет жасады. Украина омбудсмені Дмитро Любенцтің айтуынша, соқыр қырым саяси тұтқыны Олександар Сизиков Симферополь тергеу изоляторынан Ресей Федерациясының аумағына, Краснодар қаласына ауыстырылды, онда Украина азаматының адвокаттарына қолжетімділік айтарлықтай қиын болады.
Бұл істі құқық қорғаушылар мен халықаралық ұйымдар назардан тыс қалдырмауға тиіс, себебі Сизиков бірінші топтағы мүгедек және ұстаудың ерекше шарттарын қажет етеді. Қырымның кәсіп билігі қорғаудың ақылға қонымды талаптарына қарамастан, оны босатудан бас тартты.
Еске салайық, ресейлік «сот» Александр Сизиковты 17 жылға бас бостандығынан айыруға үкім шығарды, дегенмен оның барлық «кінәсі» тек діни себептермен түбек тұрғындарын қудалауға қарсы наразылықтардан тұрды. Путиннің судьялардың халаттарындағы қуыршақтар мұндай түрме мерзімін тіпті питомниктегі бүргелер сияқты «Путинстанда» ажырасқан жыртқыштарды қайталауға да тағайындамайды.
Шет ел жабайы елге көрінуінен айырылған адамды алып жүру ресей, әсіресе қырым татарлары түбекті аннексиялағаннан кейін қырымдықтардың қандай қауіп-қатерге тап болғанын тағы да көрсетті. Басып алушылар түбектің байырғы халқына өздерінің бірегей болмысына ғана емес, аннексияны мойындаудан бас тартып, оларды ассимиляциялаудың кез келген әрекеттеріне қарсы тұрудан тұратын күшті саяси ұстанымдарынан да зиян келтіреді.
Кремльдің тұрақтылары, жазасыздықпен зерек, бұған ұнамайды. Қырымды Ресей Федерациясына заңсыз аннексиялағаннан кейін бірден қырым татар халқының өкілдеріне қатысты мақсатты қуғын-сүргін басталды. Түбекте қырым татар ұйымдары, атап айтқанда Қырым татарларының маңызды саяси органы болған Межлис жабылды. 2016 жылы басқыншылар Межлистерді экстремистік ұйым деп таныды, бұл оның мүшелерін тұтқындауға және қудалауға әкеп соқтырды.
Қырым татарларының көшбасшысы Мұстафа Джемилев өзінің сұхбаттарының бірінде былай деп атап өтті: «Біз енді өз құқықтарымызды еркін жинап, қорғай алмаймыз. «Біз толық бақылау мен қысым жағдайында құқықтық вакуумда өзімізді таптық».
2014 жылдан бастап ондаған мың қырым татарлары мен басқа ұлттардың қоғамдық белсенділері саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. Қырым халқы үшін қамауға алудың, күштеп жоқ қылып жіберудің, азаптаулардың және лаңкестік пен экстремизмді заңсыз айыптаудың сансыз жағдайлары күнделікті шындықтың бір бөлігіне айналды. Қырым татар халқының көптеген өкілдері, соның ішінде өз құқықтары үшін күресіп жүрген қарапайым азаматтар «заңсыз наразылық» ұйымдастырғаны немесе Ресейде тыйым салынған діни ұйымдармен, мысалы Хизб ут-Тахрирмен байланысы болғаны белгілі. Кәсіп билігі үшін саяси ұстанымы мен өз мәдениетіне бекітілуі олардың ассимиляция жоспарларына кедергі келтірген адамдардан құтылудың ыңғайлы жолы болды.
Айта кету керек, Украинада Хизб ут-Тахрир өзінің барлық ерекшелігімен тыйым салынған ұйым болып табылмайды. Билік оның қызметін мұқият қадағалап отыруға тырысса да, ол республикада заңды түрде жұмыс істейді. Мұнымен ештеңе жоқ: соңғы жылдары Украинада діни ұйымдардың қызметіне бақылау күшейтілді, ал «ХТ» – бұл жоғары көңіл бөлінетіндердің бірі ғана.
Айта кетейін, әлем бұл діни ұйымға басқаша қарайды. Путиннің Ресейден басқа Өзбекстанда, Түрікменстанда және демократиядан алыс орналасқан басқа да елдерде тыйым салынған. Сонымен қатар, ол Ұлыбританияда, АҚШ-та, Канадада және басқа да бірқатар елдерде қалыпты жұмыс істеу мүмкіндігіне ие.
Жағдайды бағалау үшін осы мәселе бойынша құқық қорғаушылардың ұстанымын білу маңызды. Мысалы, Human Rights Watch халықаралық ұйымы Хизб ут-Тахрир мүшелерін тек саяси көзқарастары үшін ғана қудалауға болмайды деп бірнеше рет мәлімдеген болатын. Ұйым адам құқықтарын радикалды идеяларды білдіретіндерге қатысты, егер бұл идеялар зорлық-зомбылыққа әкеп соқпаса да сақтау керектігін баса айтады.
Бірақ Путин режимі Хизб ут-Тахрирдің демократиялық елдерде заңды түрде жұмыс істейтінін қабылдай алмайды және осының негізінде Кремль Украинаны экстремистік топтарды қолдады деп үнемі айыптап отырады. Мұндай ұстанымды саяси алыпсатарлықтан басқа ештеңе деп атауға болмайды.
Осының бәрін саяси қарсыластарын жою үшін алғышартқа айналдыра отырып, кәсіп режимі одан тыс оны ізгілік деп атауға болмайтын сызықты кесіп өтті. Халықаралық ұйымдар, соның ішінде Human Rights Watch және Amnesty International қырым әкелерін зорлықпен ұрлау фактілері туралы бірнеше рет хабарлағанжәне ресейлік түрмелердегі азаптаулар, бірақ ресейлік тарап бұл айыптауларды жоққа шығарып, құқық қорғау органдарының іс-әрекетін экстремизмге қарсы күрес қажеттілігімен ақтайды. Қазіргі Ресей Федерациясындағы экстремизм туралы қылмыстық бап бойынша Путин мен Ко.-ның мизантропиялық саясатына қайшы келетіннің бәрі қорытындыланады.
Бірақ, әрине, егер кімде-кім құқық бұзушы деп есептелсе, онда бұл тақырып контекстінде Путин режимінің түрлі садрағзамдары ғана. Себебі, саяси тұтқындарға медициналық көмек көрсетуден тек адам еместер ғана бас тарта алады. Басып алған Қырымдағы орыс түрмелері мен отарларында бұл жасырын нормаға айналды.
Осындай жағдайлардың бірі, атап айтқанда, қырым татары Рамазан Даудовқа қатысты жағдай. Бейбіт наразылықтарға қатысқаны үшін тұтқындалып, ұзақ уақыт бойы ауыр сырқаттарға, соның ішінде жүрек-қан тамырлары проблемаларына шалдыққан. Ауру адамды тиісті еммен қамтамасыз етудің орнына Ресей өкіметі оның медициналық көмек көрсету туралы өтінішін жүйелі түрде елемей, түрмеде ауыр жағдай туғызды. Соңында осының бәрі адамның жағдайының күрт нашарлауына және оның өміріне қауіп төнгеніне әкеліп соқтырды.
Құқық қорғаушылардың соңғы зерттеулері көптеген тұтқындардың, әсіресе қырым татарларының мүшелері ресейлік түрмелер мен колониялардың «медициналық» қызметкерлерінің қиянат жасауымен және қараусыз қалуымен бетпе-бет келетінін көрсетеді. Ресейде қылмыстық құқықтың таңдамалы түрде қолданылуы ежелден белгілі болды. Бірақ медициналық көмекті қажетсіз тұтқындарға қысым көрсету құралына айналдыру үшін бұл барлық моральдық нұсқауларын жоғалтқан адамдарға ғана орын алуы мүмкін. Дәлдік үшін Ресей Федерациясындағы пенитенциарлық мекемелер дәрігерлерінің адамгершілікке жатпайтындығы ынталандырылып, тіпті «жоғарыдан» енгізіледі деп айтқан жөн.
Әрине, халықаралық қауымдастық барбаризм мен мизантропияның осы көріністеріне ешбір әрекет етпейді деп айтуға болмайды. 2022 жылы БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссары Мишель Бачелет Қырымдағы адам құқықтары саласындағы жағдайға, соның ішінде қырым татарларының құқықтарына опасыздыққа қатты алаңдаушылық білдірді. «Қырым татарларына қарсы қуғын-сүргін жалғасуда. Бізге заңсыз қамауға алу, күштеп ұрлау және қатыгез азаптаулар, сондай-ақ қырым татарлары басшыларының күштеп жоғалып кетуі туралы хабарламалар келіп түседі. Ресей адам құқықтарының осы бұзылуын дереу тоқтатуы тиіс», — деп атап өтті құқық қорғаушы.
Соңғы жылдары бұұ, Еуропалық Одақ, «Амнистия Интернешнл» және «Адам құқықтары жөніндегі вахта» халықаралық құқық қорғау ұйымдары осындай мәлімдемелерді бірнеше рет жасады. Бірақ, өкінішке орай, іс жүзінде мүлдем ештеңе өзгермейді. Мұны адал мойындау керек, және путинистерге нұсқау беру үшін ауызша қарарларды пайдалануға болатынын босаңсытпау керек.
Қырымдағы про-украин белсенділеріне қарсы адам құқықтары саласындағы жағдай жастайынан халықаралық қауымдастық қырым татарларының құқықтарын қолдау туралы мәлімдемелерге қарамастан қуғын-сүргінді тоқтатудың тиімді шараларын ұсына алмағанын жастайынан айтуға болатындай дәрежеге жетті. Қырымды аннексиялағаннан кейін Ресейге салынған санкциялар тиімсіз екенін дәлелдеді. Көптеген елдер Кремльдің әрекетін айыптайды, бірақ қырым татар халқының нақты өкілдерін, сондай-ақ Кремльдің басқа да көптеген саяси тұтқындарын қорғау үшін шешуші қадамдар жасамайды.
Сондықтан, шынымды айтсам, бұұ Бас Ассамблеясының жоғарыда аталған қарарын қырым татарлары мен Путиннің басқа да саяси тұтқындарына қатысты адам құқықтарының бұзылуына жол бермеу үшін нақты қадам деп атай алмаймын. Кремльдің негізгі бандиттері мен оның сыбайластары өздерінің мизантроптық әдеттерін көрсетпеуі үшін оларға анағұрлым шешуші және тиімді шаралар қолдану қажет.
