Қазан айының ортасында Украина Президенті Володимыр Зеленский халықаралық сарапшыларды (украиналық та, шетелдік те) Украинаның ядролық мәртебесі мәселесін қызу талқылауға мәжбүр етті. Бұған нақты себептер болды ма? Украина көшбасшысы ядролық қарудың өтуі туралы айтқанын айту қиын. Ол белгілі бір ойға ие бола отырып, оны әдейі жасады ма? Бәлкім, шығар. Немесе ол ойланбастан ғана бұлыңғыр болуы мүмкін еді – біздің президенттің осындай кемшілігі бар.
Еске салайық, Володимыр Зеленский Брюссельде өткен баспасөз конференциясы барысында Будапешт меморандумы тақырыбына тоқталып өтті: «Егер Украина ядролық қарудан бас тартпаса, онда ол қолшатыр болар еді. Әлде бізде қандай да бір одақ болуы керек пе… Біз НАТО-ны таңдаймыз. «Ядролық қару емес, біз НАТО-ны таңдаймыз».
Қазір әйгілі Будапешт меморандумына қол қойылғанына 30 жыл болды. Алайда, Зеленский тұжырымдаған кішкене клоундар болғанымен, мәселе жоғалып кеткен жоқ, керісінше нашарлады.
Осы орайда мен «капиталистік әлемге» алғашқы сапарымды есіне түсірдім. Ол 1994 жылдың ақпан айында болды. Ол кезде мен журналистика факультетінің студенті болдым, «Студенттік бауырластық» делегациясы құрамында Бельгияның Лейвен қаласына баруға қуанышты мүмкіндігім болды. Бұл Брюссель маңындағы фаворит университеттік кампус. Бізді сол жерге Лейвен католик университетінің студенттік ұйымының белсенділері шақырды. Біз үшін ұйымдастырылған іс-шаралардың ішінде пікірталас алқасы болды, онда біз, украиндық студенттер, негізгі талқылаушылар болдық. Бізді тыңдауға тек шпудтар мен жергілікті украин диаспорасы ғана емес, университет профессорлары да келді, олар салыстырмалы түрде жаңа, әлі таныс емес ел туралы ақпаратты естуге қызығушылық танытты.
Айта кету керек, сол кезде Украинаға деген әлемдік қызығушылық тағы да артты. Бұл біздің ядролық қаруымызға байланысты болды, біз оны өз еркімізбен және шын мәнісінде шапқыншылықпен беруге келістік. Осылайша, ол кезде атақты Будапешт меморандумына әлі қол қойылмаған. Бірақ бұл мәселе Леонид Кравчук, Борис Ельцин және Билл Клинтон арасында түбегейлі шешілді. Бұдан басқа, массандралық келісімдерге қол қойылды, ал оларда Қара теңіз флотының мүлдем әділетсіз бөлінуіне қосымша «Украинада орналасқан стратегиялық ядролық күштердің ядролық оқтұмсықтарын кәдеге жарату» туралы тармақ та болды. Яғни, Лейвен қаласында жоғарыда аталған пікірталас кезінде Украинаның ядролық қару мен ядролық мәртебеден айрылуы медициналық факт болды.
Сол кезде украиндықтардың батыс әлеміндегі ядролық қарудан өз еркімен бас тартуы туралы хабарлар үлкен ынтамен келіп түсті. Және бұл түсінікті: ұлтшылдыққа бейім қандай да бір мұртты жаңа мемлекет (себебі ұлттық егемендікке ұмтылу ұлтшылдықтың бір түрінен басқа ештеңе емес), ядролық қару сияқты жаһандық қауіптілік факторынан бас тартады. Сондай-ақ, стратегиялық та, тактикалық та, сондай-ақ осындай қаруды алып жүруге қабілетті бомбалаушылардан да.
Сондықтан бұл панельдік пікірталастарда бізге «риторикалық» сұрақ қойылғаны таң қаларлық жағдай емес: біз, бүкіл батыс әлемі сияқты, біздің үкіметтің атом қаруынан бас тарту туралы шешіміне ризамыз ба? Біз теріс жауап бергенде көрермендердің тосын сыйы мен көңілі қаншалықты үлкен болды. Мен делегацияның ең үлкен өкілі ретінде бельгиялықтарға, жалпы алғанда, біз ядролық қаруға және бүкіл әлемде ядролық қарусыздануға қарсымыз, бірақ… Бірақ біз Қара теңіз флотының көп бөлігін және Севастопольдегі базаны бізден алып тастаған Ресейдің агрессивті ниеті аясында айтарлықтай қуатты тежеуші тежеуші күшті жоғалтып жатырмыз.
Кейінірек, пікірсайыстан кейін жоспарланбаған буфетте маған Лейвеннің студенті келіп, бет-әлпетінде ащы грифонмен не сұрады, не мені ренжітті: «Жақсы, біз ядролық қарудан бас тартқаныңызға қалай қуаныштымыз, ал сіз осында айтып отырсыздар». Мен оған, ең алдымен, Украинаның қауіпсіздік жағдайын, оның ресейлік агрессияға қарсы қауіпсіздіксіздігін сипаттауға тырыстым. Оған Грузиядағы, Молдовадағы осындай агрессияның, Балтық жағалауы мемлекеттеріне қарсы арандатушылықтың мысалдарын келтірді. Ол сол кездегі ең танымал ресейлік саясаткерлердің бірі Владимир Жириновскийдің Украинаға соғыс пен кәсіппен қауіп төндіргенін еске салды. — Жоқ, ол салмақты емес, жириновский кім? Саяси шекті. Ол Кремль саясатына ешқандай ықпал етпейді», — деп саясаттану студенті болып шыққан және Шығыс Еуропа істеріне қатты қызығушылық танытқан әріптесім маған қарсы шықты.
Сөйтіп, сол кезде Батыс Ресейдің демократия және өркениетті әлеммен ынтымақтастық жолында берік тұрғанына көз жеткізді. Бұл жағдайды президент Борис Ельцин мүлдем бақылап отыр, бірақ жетілмеген, тақпақсыз және жаман әдеттерсіз емес. Бірақ әлі күнге дейін ол өз тұлғасы.
Бұл тұрғыда Герхард Шрёдердің сөздері еріксіз еске алынады. Ресей президенті Владимир Путинмен алғаш рет Германия канцлері ретінде кездескенде, оны «кристалды айқын демократ» деп атады. Яғни, батыс саясаткерлері Ресейдегі біреуді «демократ» деп атаса, онда бұған белгілі бір көлемде скептицизммен қарау керек. Тіпті айтарлықтай үлкен үлес те бар.
Осылайша, 1994 жылғы ақпанда Батыста ешкім Ресейді қауіп ретінде қабылдамады. Берлин қабырғасының құлауынан басталған бейбітшілік эвфориясы әлі өткен жоқ. Әрине, Транснистрия, Абхазия, Оңтүстік Осетия, т.б. соғыстар Кремльдің тапсырысы бойынша әр түрлі «сенімді адамдар» арқылы жүргізілді деген біраз күдік пайда болды. Бірақ бүкіл әлемдегі бейбітшілік туралы жалпы жақсы идея үшін мұндай үшкілдерге көз жүгіртуге болады. Тіпті 1993 жылдың күзінде Ресей парламентін танкілермен атуға және Ресей Федерациясының конституциясын өзгертуге.
Мен өзім, украиндықтардың басым көпшілігі сияқты, осыдан 30 жыл бұрын Ресей Украинаға қарсы ашық соғысқа баратындай жағдай туралы ойым аз болғанына өкініш білдіремін. Әр түрлі жасырын араласу – мен толық елестеттім. Мысалы, сол 1994 жылғы сайлау науқаны кезінде Леонид Кучмаға ресейлік белсенді көмек көрсету. Ол кейін бірауыздан про-ресейлік кандидат болып есептелді, сондықтан неге көмектеспейді. Және дәл осы Кучма әйгілі Будапешт меморандумына қол қою арқылы Украинаның ядролық мәртебесін жоюға соңғы аялдама қойды.
Дегенмен, мен шын жүректен мойындаймын, тіпті меморандумның белсенді сыншысы будапешттегі келісімдер абсолютті формальдылығы мен шарттылығына қарамастан, әлі де орындалады деп үміттендім. «Құдіретті Америкаға» деген үміт бар еді, бұл жағдайда бізді ренжітпей, өз орнына мінсіз Ресейді қояр еді. Иә, меморандумның өзі құқықтық көркем әдебиет болғаны, аздап заңды күші болмағаны, Украинаны ешбір түрде қорғай алмағаны, оған қол қойған елдерді сыртқы агрессия жағдайында біздің көмекке асығуға мәжбүрлемегені түсінікті. Соған қарамастан, құжатқа Украинаның бүкіл ядролық арсеналын беру және тіпті ядролық мәртебеден бас тарту үдерісінде қол қойылды. Осы жағдайды негізге ала отырып, мысалы, мен мынадай уәждеме жасадым. Украина өз еркімен ядролық қарудан бас тартқан алғашқы мемлекет болды. Ядролық клуб мүшелері барынша аз елдердің ядролық қаруға ие екендігіне өте тәуелді. Сондықтан олар әлемнің басқа елдерін сендіру үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды: ешбір жағдайда атом қаруын жасамайды, бірақ егер сіз оларды жасаған болсаңыз, оларды біздің темір қауіпсіздігіміздің кепілдігімен бізге қауіпсіз тапсыруға болады. Бұл сізді қорғауды азайтпайды, керісінше, біз сіздердің қауіпсіздіктеріңіздің кепілі ретінде әрекет етеміз және Сізге шабуыл жасалған жағдайда біз сізді барлық күш-қуатымызбен және құралдарымызбен қорғаймыз.
Сондықтан Ресей бір күнде өз сөзін бұзып, бізге қарсы соғысқа баратын болса да, АҚШ әскери текетіресті бағыттау үшін, бізді қорғау үшін бар күш-жігерін жұмсайтын болады. Себебі, егер АҚШ (және Франциямен және Ұлыбританиямен одақта болғаны дұрыс) біздің қорғанысымызда тауға айналмаса, онда болашақта ешкім ядролық арсеналдан тағы да бас тартқысы келмейді. Керісінше, ол оны құру керек деп шешеді. Бұл 1967 жылға дейін болмаған мемлекеттердің ядролық мәртебені алуына жол бермеуге бағытталған ядролық қаруды таратпаудың бүкіл жаһандық саясаты мысық құйрығының астынан ұшып бара жатқанын білдіреді.
Кеніштің бұл үміті 2014 жылғы «Орыс көктемі» деп аталатын кенішті тез арада жоққа шығарды. Ал Ресей Украинаны және бүкіл әлемді ядролық қаруымен бопсалап, жан-жақты басып кіргеннен кейін үміт басшысына бақылау жасады. Атап айтқанда, біз өз еркімізбен 30 жыл бұрын берген қаруымызбен.
