Соңғы кездері Кремль келіссөздерді бастау, тіпті қарулы қарсыластықты тоқтату, келісімге келу, әрине, «жергілікті жерлердегі шындықты ескере отырып» ниеті туралы белгі беруде. Ресей басшылығына бұл керек сияқты, себебі Ресей әскері айтарлықтай күшті деп болжанған, ол тіпті алға жылжып келеді. Бірақ шын мәнісінде «болжалды» және «қалай болса солай» дегеніміз не.
Халықаралық әскери талдаушылар Ресей Қарулы Күштерінде броньды машиналармен, оқ-дәрілермен, адами ресурстармен байланысты орасан зор проблемаларды анықтап отыр. Ресейде рекрутинг өте нашар жүріп жатыр, тіпті әскерге шақырылушыларға ұсынылатын миллиондаған төлемдер үшін де. Ал Кремль бұған дейінгі талпыныстың теріс тәжірибесіне ие бола отырып, жұмылдырудың жаңа толқынын бастауға асықпайды.
Экономикалық сарапшылар Ресей экономикасының өз шегіне дейін жұмыс істеп жатқанын көріп отыр. Қорғаныс секторының басымдығы, бір жағынан, ЖІӨ-нің өсуіне алып келсе де, екінші жағынан, ол экономикалық дамуды ұдайы өндіру құралдарының жоғалуына әкеледі. Себебі, өндірілген қару экономиканың жаңа салаларын құруға ештеңе ықпал етпейді, олардың мақсаты ұрыс алаңында жоғалу болып табылады, сондықтан ол енді өнімді жасаудың өнеркәсіптік циклына қайта оралмайды.
Сарапшылардың болжамы бойынша, бұл режимде Ресей экономикасы екі жыл бойы күресе алады. Иә, белгілі бір әлеуметтік бағдарламаларды қысқартуға тура келеді, бірақ бұл кезеңде құлдыраудан құтылуға болады.
Украина экономикасы мен әскері қанша уақытқа созылатынын ешкім де болжай алмайды, себебі бәрі батыстық көмекке байланысты. Қазіргі таңда бұл аспект оптимистік көрінеді, әсіресе «Үлкен жетіліктің» Украинаға ресейлік активтерден түскен түсім есебінен тағы да $50 млрд беру туралы келісілген шешімінен кейін. Алайда батыстың негізгі елдерінде биліктің өзгеруінен кейін жағдайдың қалай болатынын болжау қиын.
Сондықтан Украина бейбіт бастамалардан бас тартпайды, ең алдымен, бұл күндері Швейцарияның Люцерн қаласында басталатын бейбіт саммит туралы сөз болып отыр. Киев пен Берннің бұл бастамасы Ресейдің жұтқыншағында сүйек тұрып қалды, сондықтан ол барлық мүмкіншіліктерімен тырысты, егер бұзбаса, онда ең болмағанда бұл оқиғаның беделін түсіруге тырысты. Кремль бұл мәселеде өте жақсы екенін мойындауымыз керек, әсіресе ол Қытайды осы лас бизнеске өзінің мүмкіндіктерімен, капиталымен және ықпалымен тарта алған соң. Нәтижесінде конференцияға шақырылған 160 елдің тек жартысы ғана өз еркімен келді.
Неліктен Ресей Швейцария саммитінен соншалықты қорқады? Өйткені ол соғысты тоқтату жөніндегі халықаралық консенсусты дамыта алады. Оның халықаралық шарттарға және БҰҰ Жарғысына негізделетіні түсінікті, ол Украинаның аумақтық тұтастығын ТЕК БҰҰ мүшесі ғана емес, негізін қалаушы ел ретінде сақтауды қарастырады. Яғни, Кремльдің «жергілікті жерлердегі болмыстарды ескеру» туралы барлық талаптары, олар айтқандай, ресейлік әскери корабльден кейін жүреді.
Жалпы алғанда, бұл «жер болмысы» Владимир Путин жариялаған «арнайы әскери операцияның» мақсаттарын ескере отырып түсініксіз болып көрінеді, атап айтқанда: деназизация және демилитаризация. Басқа адамдардың жерлерін тартып алу туралы бірде-бір сөз айтылмаған, тек аннексия болсын. «Арнайы әскери операцияның» мақсаты қазір қандай екенін ешкім білмесе де, ресейлік диктатордың өзі де күдіктеніп отырмын. Иә, ол уақыт өте келе «арнайы әскери операцияның мақсаттары әлі орындалмады» деп қайталайды, сондықтан да ресейліктерге ұрысты жалғастыруға тура келеді. Бірақ бұл мақсаттардың не екенін ресейліктер, тіпті белгілі бір өлімге жібергендердің де ойы жоқ.
Путиннің орнына осы мақсаттарды тұжырымдау бостандығын алайық. Бұл бүкіл бұрынғы КЕҢЕС Одағының аумағын Мәскеудің бақылауына қайтару деп жорамалдайық. Кремль басшысының өзі бір кездері КСРО-ның ыдырауын ЖИЫРМАСЫНШЫ ғасырдың ең ұлы геосаяси апаты деп санайтынын мойындады. Сондықтан ол кремльдің алдындағы Михаил Горбачев пен Борис Ельциннің жойылып кеткенін (шын мәнісінде Одақ объективті саяси және экономикалық себептерге байланысты ыдырағанымен, қазір бұл туралы айтып отырған жоқпыз) өз қалаулары мен мүмкіндіктеріне қарай қайта құруға тырысып жатыр деп ойлау қисынды. Ресейдің ҰҚШҰ-дағы одақтастары – Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан бұл туралы не ойлайтынын білу қызық болар еді. Олар Путинді қуанту үшін өз егемендігінен бас тартуға дайын ба? Мен бұған қатты күмәнмен қараймын. Дегенмен олардан кім сұрайтын еді.
Бірақ қалай болғанда да тарихи парадигмалардың айқын қақтығысы байқалады. Егер Путин КСРО-ны, яғни республикалар одағын қалпына келтіруге тырысса, онда ол осы республикаларды қандай қиындыққа тап болады? Бұған дейін бұл Абхазия мен Оңтүстік Осетияны орыс қолымен кесіп тастаған Грузияда болған. Ертеректе Транснистрия Молдовадан алыстап кеткен. Дегенмен, бұл жағдайларда Ресей алып жатқан аумақтарды аннексиялаған жоқ. Бірақ Украинаға қатысты ол орын алуда. 2014 жылдың наурыз айында Ресей Украина Қырымды аннексиялап, оны өз конституциясында бекітті. Ал 2022 жылдың қыркүйегінде осындай жолмен Ресейдің билік институттары (Президент, Мемлекеттік Дума, Федерация Кеңесі)Луганск, Донецк, Запорожье, Херсон облыстарының алып жатқан бөліктерін аннексиялау заңды түрде бекітілді. Ол аз десеңіз, «жаңадан сатып алынған жерлерді» Ресейге заңнамалық байланыстыру кезінде соқтығысу кезінде соқтығысу орын алды, себебі «жаңа шекаралардың» қайда екенін ешкім анықтаған жоқ. Майдан шебінің бойында ма? Ал ол жылжығанда не істеу керек – шекараны тез өзгерту үшін? Әлде өңірлердің әкімшілік шекараларының бойында ма? Ал Ресей Украинадағы әкімшілік шекарамен не істеуі керек, ал өңірлердің шекарасы мемлекеттік шекараға не істеуі мүмкін?
Әрине, одан да көп журналистік әуестігін алайық және Путин өзіне берік мақсат қойды деп ойлайық – бүкіл Украинаны жаулап алу. Тарихи-құқықтық қақтығыс тағы да туындайды: Ресей басшылығы қазіргі Украина мемлекетін ғана емес, тіпті оның ізашары Украина Кеңестік Социалистік Республикасын да мойындамайды деп мәлімдейді. Кремль Ленин мен Сталинді қорқытады, олар осы мемлекеттік субъектінің өмір сүруіне жол берді. Сонда Путин КСРО-ны емес, Ресей империясын қалпына келтіреді деп жорамалдау қисынды. Ал қандай шекте? Збрух бойында ма? Галисиясыз, Транскарпатиясыз және Буковинасыз? Әлде тәбеті сол жерге де созыла ма?
Осы сұрақтардың барлығы оқырмандарымызға үнсіз естіледі. Бірақ, екінші жағынан, басып кірудің негіздері мен мақсаттарын қалай түсінуге болады. Бұл геосаяси парадокс: Путин Ұлы Отан соғысы аяқталған сәттен бастап ең қанды соғысты бастан кешірді, бірақ ол соғыстың себептерін де, оның мақсаттарын да тұжырымдай алмайды.
Иә, қазір Ресейде осы соғысты ақтау үшін түрлі гуманитарлық ғылымдардың жүздеген дәрігерлері мен профессорларын тарта отырып, тұтастай идеологиялық насихат индустриясы белсенді жұмыс істеуде. Бірақ олардың қазіргі жұмысынан олардан лайықты ештеңе шықпайды екені түсінікті болады.
Мысалы, белгілі ресейлік оппозиция влоггері Максим Кацтың талап етуімен Мен Санкт-Петербургтен Кремльге адал профессор, тарих ғылымдарының докторы Владимир Фортунатовқа, атап айтқанда, «Гуманитарлық ғылымдардағы тығырықтан шығу жолы ретіндегі арнайы әскери операция» деген перспективалы атағы бар монографиясына назар аудардым. Мұндай мәлімдеме ештеңе емес, ол 2022 жылға дейін Ресей гуманитарлық ғылымдары құлдырау жағдайында болғанын, одан тек Путин соғысы ғана басқара алатынын тұспалдайды. Автор шын мәнінде оны қалай шатастыру керектігін түсіндіріп бермейді, ол тек «Украин ұлты антиресейлік және руссофобиялық рухта қайта құрудан өтті, бірақ ойластырылған деназификация барысында украин халқы қазіргі заманға тап болады» деп мәлімдейді. Украиндықтар руссофобтарды қалай шатастырады деп ойласақ та, орыс гуманитарлық ғылымдарына қалай араласады – мақалада ешқандай түсініктеме таппайсыз, сондай-ақ «арнайы әскери операцияның» негіздемесі туралы бірде-бір мазмұндық пікір таппайсыз.
Заң ғылымдарының докторы, профессор Сергей Иншаковтың және «Единая Россия» компаниясының депутаты Виктор Казаковтың «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы әлеует деңгейін арттыру құралы ретіндегі арнайы әскери операция» атты бірлескен жұмысы да «қызық» болды. Яғни, тағы да: Ресейдегі соғысқа дейін сыбайлас жемқорлықты еңсеруге талпыныс үмітсіз болды, сондықтан заттарды жерден алу үшін соғысты ашу керек еді. Ол қалай жүріп жатыр?
«Біздің көз алдымызда азаматтық қоғам аморфты құбылыстан сыбайлас жемқорлықтың өткір проблемаларын әшкерелеуге және олардың себептерін жою мәселесін көтеруге қабілетті белсенді және мақсатты пәнге айналуда», – деп жазады авторлар. Ресейде соңғы он жылда қандай азаматтық қоғамға айналғанын біз өте жақсы білеміз. Ал соңғы екеуінде қуат машинасы төменгі белсенділіктің барлық қалдықтарын түпкілікті бөлшектеп тастады. Әсіресе билік сыбайлас жемқорлықпен күрескендерге қатыгездікпен қарады. Алексей Навальныйдың қайғылы тағдырын қалай еске түсірмеуге болады. Сондықтан мақалада мынадай сөздер киникизмнің биіктігін көрсетеді: «Біздің өмірімізді жақсартып, елімізді сыбайлас жемқорлықтан арылтуға ұмтылған азаматтық қоғам өкілдеріне қатысты В.В. Путин жоғары төзімділік танытты». Мұны авторлардың ирониясының бір түрі ретінде қабылдауға болатынымен, Путин сыбайлас жемқорлыққа қарсы түрлі қоғамдық белсенділердің антикасына төтеп береді, тіпті олар оған қайғы-қасірет әкеледі.
Күлкі үшін сол операдан тағы бір шығарма келтіремін. Оның атағы — «Қазіргі заманғы төтенше жағдайлардың себептері және арнайы әскери операцияның қажеттілігі». Авторлары — Ресей ІІМ Барнауыл заң институтының доценті Сергей Калинин және профессор Борис Федулов. Авторлардың тұсаукесеріндегі төтенше жағдайлар — бұл жаппай азаматтық белсенділіктің түрлі көріністері, ең алдымен американдықтар арандатқан «түрлі-түсті төңкерістер». Соңғысы Ресейде де «суларды селқостыққа» ұшыратқысы келді. Осы аутсорсингтің бәрін тоқтату үшін Путинге соғысты ашуға тура келді. «Төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою үшін арнайы операциялар объективті түрде талап етіледі, сондай-ақ халықаралық жағдайдың күрделене беруіне байланысты арнайы әскери операциялар жүргізу қажет», – деп сендірді авторлар.
Қоғамдық пікірдің орыс жауһарларын сағаттарға дәйексөздер келтіре аласыздар. Алайда бірде-бір шығармада «арнайы әскери операцияны» өткізуді жақтайтын сенімді аргументтер табылмайды. Тіпті дискіге жатса даМысалы, Америка Құрама Штаттары жағдайында Америка Құрама Штаттарының Бас хатшысы мүше емес екенін атап өткен жөн Риторикалық сұрақ қойғым келеді: сол «ой алыптарының» барлығы қайда кетті, Мәскеу императорлық уақыттан бері қалыптасып келе жатқан гуманитарлық мектептің барлығы ұлттық шеттен ең жарқын ақыл-ойды тартып жатыр ма?
Осы жазудың барлығы Путиннің Такер Карлсонмен сұхбатын еске түсіреді, ол кезде Кремль басшысы Украинаның американдық аудиторияға Бохдан Хмельницкийдің хаттарымен басып кіруін және он алтыншы ғасырдың карталарында «Украина» сөзінің жоқтығын түсіндіруге тырысқан.
Осындай идеологиялық күйзеліске ұшыраған жағдайда Путин соғысты жалғастырып жатқандай болсын, ал оның миллиондаған субъектілері әлі күнге дейін осы үмітсіз істің орындылығына нық сенеді (немесе, ең болмағанда, сенуді босаңсытады). Сонымен қатар бұл негізсіздік (яғни негізді негіздеу қажеттілігінің жоқтығы) орыс жағының соғысты аяқтамайтынын көрсетеді. Ең болмағанда Путин тірі және билікте болғанша. Ал Кремльден бейбітшілік сигналдары тағы бір үгіт-насихат арнайы операциясы болып табылады.
