«Бұл азапты, жаһаннамдық жұмысты сипаттауға болмайды, ұмытуға болмайды. Естеліктер жанды адастырады, жүректі адастырады. 1924 жылы туған Фадиме-Шерфе Сейтхалилова 2009 жылдың қазан айында қырым татарларының КСРО-ға терең жер аударылғанын еске түсірді. Бұл Хикая Оны қызы жергілікті Қырым татар жобасына жазып алған. Дегенмен, Фадиме судак маңындағы туған ауылына қайтып келгенімен, «әлі қуаныш жоқ, өйткені біздің құқықтарымыз қалпына келмеді, ал біз әлі де өз жерімізде бейтаныс адам ретінде өмір сүріп жатырмыз, өйткені бізде өз мемлекеттілігіміз жоқ» деп өкініш білдіреді.
Сегіз жылдан кейін, 18 мамырда Қырым татар геноциді құрбандарын еске алу күнін ресми еске алу барысында Украина Президенті Петр Порошенко Фадименің сөзін келтірді. Қартайған әйелдің жер аудару қасіреті туралы естеліктеріне сілтеме жасай отырып, ол түбекте коммунистік және посткеңестік партиялар ұсынған Украинаның ана емес, қырым татарлары үшін өгей шешесі болып қалғанын айтпаған.
«Бұл шағын топ кеңес құбыжығын жеңді»
1944 жылы 18-20 мамырда жүргізілген арнайы операция барысында қырым татарларының барлығы Қырымнан Орта Азияға, Сібір мен Оралға жер аударылды. Ресми мәліметтер бойынша бұл 194 111 адамды құрайды. Олардың көбі, жартысына жуығы жолда қайтыс болды, кейбіреулері аштық пен аурудан, кейбіреулері өмір сүрудің қорқынышты жағдайларының салдарынан қайтыс болды.
Ташкент маңында Украина институты директорының орынбасары (украин мәдениетін бүкіл әлемге насихаттауға арналған мемлекеттік мекеме) және Қырым інжір әдеби жобасының негізін қалаушы Әлім Әлиев дүниеге келді. Ол бала кезінен «сюргун» сөзін естігенін айтады. Оның отбасы қырымға бір жасқа келгенде қайтып оралды. Осының арқасында жер аударылғандардың әңгімелерін естіген.
— Әжем Бахчисарай маңындағы Бююк-Қаралес (қазіргі Червоний Мак) ауылынан жер аударылды. Депортацияға екі күн қалғанда екі солдат келді, ал әжем кешкі ас дайындап жүрді. Ол халық санағын өткізген жауынгерлерді шақырды, олар келіп, екі күннен кейін, 18 мамырға қараған түні менің отбасымды жер аударуға келіп, дайын болу үшін 15 минут уақыт берді. Барлығы зиратқа жеткізілді. Әжем не болып жатқанын ешкім түсінбегенін, әркім атуды ойлағанын айтты. Ғажайып, әжесі мен оның көсемі жиналған жұрттан қашып, біраз уақыт үйіне орала білді. Содан кейін әжем өзімен бірге граммофонды алды. Олар үш апта бойы Өзбекстанға барып, казармада күшейтілді. Олар тұтқындар сияқты өмір сүрді, Сталин қайтыс болғанға дейін олар келіп, ешкім қашып кетпеуі үшін комендантқа хабарлауға тиіс болды», — деп атап өтті Әлиев.
Сталин қайтыс болғаннан кейін жер аударылған халықтар ақталды. 1957-1958 жылдары қалмақтардың, шешендердің, ингуштердің, қарасайлардың, балқарлардың автономиясы қалпына келтіріліп, тарихи аумақтарына қайтуға рұқсат етілді. Алайда қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың едәуір бөлігі, соның ішінде қырым татарлары (сондай-ақ немістер, месхет түріктері, гректер, корейлер) қалпына келтірілмеді де, тарихи отанына қайтуға да рұқсат бермеді.
Бұған жауап ретінде қырым татарлары жер аударылған жерлерде, ең алдымен Өзбекстанда Қырымға оралу және олардың құқықтарын қалпына келтіру үшін жаппай қозғалыс пайда болды. Бұл «буржуазиялық ұлтшылдық» деген айыптауларды болдырмау үшін бастапқыда көптеген коммунистер, Кеңес Армиясының бұрынғы жауынгерлері немесе партизандар кірген төменгі бастамашыл топтар еді. Қозғалыс өкілдері орталық және республикалық органдарға жаппай өтініштер немесе хаттар жолдады.
«Қырым татарлары үлкен әділетсіздік сезіміне ие болды. Қырымға оралу миссия болды», — дейді Әлиев. «Бұл миссияның мақсаты неліктен балалар Отаны Өзбекстан емес, Қырым екенін түсіндіру маңызды болды. Өзбекстан статистикасынан есімде, қырым татарларының 85%- ы қайтып оралды. Бұл маңызды фактор: дәл осы қырым татарларының жалпыұлттық қозғалысы, ол шын мәнінде Сталин қайтыс болғаннан кейін пайда болып, студент жастар арасында пайда болды. Қозғалыс көлденең болды.
60-жылдардың ортасында қырым татарлары өмір сүрген барлық жерлерде дерлік қозғалыстың бастамашыл топтары жұмыс істеді. Сондай-ақ топтар саяси сот процестерінде белсенділерді қорғау үшін заңгерлерге ақы төлеп, жер асты әдебиеттерін жариялады. «Хайтарма» дәстүрлі үйлену биі кезінде ақша жинау аңызға айналған , биші қолдарын таратып, иіру процесінде қолынан қолға ақша тапсырды.
Алайда кеңестік қуғын-сүргін күшейді, бірақ қырым татар қозғалысы бейбіт азаматтық бағынбау әдістерін шебер қолданды , мысалы, 1 мамырды мерекелеу кезінде өз талаптарымен іс-әрекет жасады… 1921 жылы Қырым автономиясын құру туралы жарлыққа қол қойған Ленин.
«Бұл – күрестің бірегей үлгісі болып табылатын ұлт. Өмір сүру, Отанға оралу құқығы, ғаламдық ауқымдағы қаһармандық пен ұлттық бірліктің үлгісі», — дейді Украина ұлттық ғылым академиясының Тарих институтының кафедра меңгерушісі, Украинаның оңтүстігі мен шығысының ғылыми қызметкері, профессор Ларыса Якубова. «Жер аударудан аман қалу және кеңес одағына қарсы күресте жеңіске жетудің прецеденті болды. Жер аударылған адамдардың ешқайсысы мұндай қуғын-сүргіннен аман қалған жоқ, бірақ кеңестік құбыжыққа қарсы күресте тап осы қаңылтыр топ жеңіске жетті.
«Бізде жеке бастың проблемалары болған жоқ, посткеңестік Украина болды»
80-ж. аяғында Қырым татарларының Қырымға өз бетінше оралу қарқыны артты. Билік түбекте тіркелу мүмкіндігіне тосқауыл қою арқылы кедергілер туғызады, бұл кейіннен көптеген қақтығыстар туғызады. Қырым татарлары заңды түрде тұру мүмкіндігіне ие бола алмай, жерді «өзін-өзі басып алу» әдісімен, яғни қандай да бір жерді немесе бос жерді өз бетінше алу арқылы сатып ала бастайды.
Дәл осы уақытта профессор Якубованың айтуынша, жергілікті билік таратқан қырым татарларына қатысты ашық нәсілшілдік дискурс күшейе түсті.
«Бұл Украина тәуелсіздігінің екі онжылдығында жалғасып келеді. Кремль эмиссионерлері де жергілікті украин халқын осы текетіреске тарта білді. Қырым татарларына қатысты кемсітушілік Қырымдағы руссификация саясатының іргетасы болып, орыстың қатысуын күшейту үшін аргумент ретінде қолданылды. Қырым татарлары туралы нәсілшілдік дискурс ашық түрде басталып, БАҚ-та өз орнын тапты. Ол қуғын-сүргіннен оралған қырым татарлары мен бұрын жер аударылған адамдардың орнын көбіне алып жатқанын түсіне бастаған жергілікті тұрғындар арасындағы ұзақ қарсылыққа келді. Депортация табу пәні болғанымен, оны отбасы тарихынан жақсы білген. Сондай-ақ әлеуметтік топтардың градациясы салынды. Ең жоғарғысы «ұлы орыс ұлты», кейін «бауырлас украин халқы», одан кейін осы екі «бауырлас» халықтарды азат етіп, бейбіт өмірді қамтамасыз еткен «жабайы» қырым татарлары болды.
Көбіне Киев саяси элитасы қырым татарлары туралы қырым коммунистерінің баяндаушысын «сатып алды». Орыс насихаты қырым татарларын Қырымға негізсіз талаптары бар шапқыншылық ұлт ретінде суреттеуді жалғастырды. «Украиндық саясаткер өз елінің және өз дәуірінің өнімі болды: қырым ісінің мәнін елемегенше, украин ісінің мәнін түсінбеді», — деп атап өтті Якубова. — Бұл үдерістер синхронды түрде өтті: мәскеулік элита ұлттық элитаға қарсы күресті. Қырым және Украина мәселелері Украинада бүгінгі күні бар барлық саяси үлгілердің литмустық сынағы болып табылады. 2014 жылға дейін украиндықтардың өзінде жаңғыру күштері дөрекі жағдайда болды. Украинадағы қырым татарларының жағдайын сезіну олардың оянуына көмектесті».
«Қырым татарларында ешқашан жеке басының проблемалары болған емес», — деп қосты Әлиев, — олар қырым татарлары мен Украина азаматтары, тіпті саяси мағынада украиндықтар сияқты сезінді. 2014 жылға дейін тап Украинада жеке басының проблемалары болды, біз үшін бұл парадигманың өзгеруі маңызды болды, соның ішінде қырым үшін ғана емес, жалпы Украина үшін де терең әрі қызықты үдерістерді көрсеткен мәдени-білім беру жобалары арқылы».
2014 жылдың ақпаны мен Қырымды басып алу сәті – ресейліктерге қарсы қарсыласу қозғалысын қырымдықтар бастады. Қырым татар халқының межлистерінің шақыруы бойынша 2014 жылдың 26 ақпанында Қырым Автономиялы Республикасының Верховна Рада ғимаратының алдына мыңдаған адам жиналып, ресейлік оккупацияға қарсы тұрды. Кейіннен Украина 26 ақпанды Қырымды басып алуға қарсылық күні деп жариялайды.
«2014 жылы қырым татарларына пара беруге жаппай талпыныс жасалды», — деп еске алады Әлиев. «Бірақ көлденең тетіктердің, яғни коллабораторлардың остракизмінің арқасында қырым татар қауымы аман қалды, дегенмен он жыл қызмет еткеннен кейін ол әлдеқайда нашар жағдайда болуы тиіс еді. Алайда қырым татар қауымы қырымнан кетіп, қырым жұртшылығымен байланыс орнатқан қырым татарларының құндылықтары мен белсенді ұстанымының арқасында оккупацияда өмір сүреді. Басқыншылар проресейлік қоғамдық-саяси қозғалыстар құруға тырысты, бірақ бүгінде олар маргиналды күйінде қалып отыр, бас тарту деңгейі жоғары болып қалуда».
Әлиевтің айтуынша, 2014 жылы украиналық интеллектуалдық элитаның ойлау қабілеті өзгерді. Қырым татарлары енді «бейтаныс» деп қабылданбаған , олар «басқаларға» айналған.
«Соңғы он жылда Украина қырым татарларын түсінуде алға үлкен қадам жасады. 2014 жылға дейін қырым татарлары Украина мен украиндықтарды керісінше әлдеқайда жақсы түсінді. Қырым татарлары үшін Қырымдағы гүлдену мен аман қалу элементі демократиялық Украина, ал түбектегі ең үлкен зұлымдық коммунистер болды. Тіпті Украина тәуелсіздігінің басында құрылған автономияның өз мәні мен формасы бойынша коммунистік автономия болды. Екінші жағынан, қырым татарлары дәстүрлі түрдеУкраина халық қозғалысы, кейін Виктор Ющенконың «Біздің Украина» партиясы, т.б. сияқты демократиялық және проеуралық қозғалыстарға қатысу.
«2014 жылғы бұл Рубикон түсінікті және көбіне саяси тұрғыдан уәжді», — деп келіседі профессор Якубова. — Тіпті өзім де, егер 2014 жыл болмаса, Шығыс Украина, Донбас немесе Қырым тарихын тұжырымдауға жүгінбейтін шығармын. Бұл империялық және кеңестік мұралар Кремльмен шебер айла-шарғы жасаған саяси қақтығыс аймақтары еді».
Қазірдің өзінде 2014 жылы өмірге төнген қауіп жағдайында Украина қырым татар қауымының Қырым түбегіндегі украиналық егемендікті сақтаудағы украиндықтардың ең дәйекті одақтасы болып шыққанын көрді.
«Қырым татарлары басқаша болған жоқ – Киев кіші інісі, Мәскеу саясатының жақтаушысы болды», — деп атап өтті Якубова. Украинаның өзі тоталитарлықтан кейінгі трансформация сатысында болды. Ресеймен белсенді текетірес кезеңінде де біз өзара түсіністіктің жаңа негізін қалыптастырғанымыз түсінікті. Бұған қарсыласудың белсенді қатысушылары болып табылатын майданда қаза тапқан қырым татарларының пайыздық арақатынасы дәлел бола алады, олар нәсілдік қысым болмайтын жаңа Украина үшін бейбітшілікті тағы да сақтауы қажет. Украина орасан зор ел екенін түсінді және оның әр өңірі шағын еуропалық ел, онда түрлі мүдделердің үйлесімділігін құру өте қиын, бірақ біз мұны украиндықтар, қырым татарлары, украиндық еврейлер мен украиндық орыстар Украинаны барлығы үшін нағыз үй ретінде көретіндей етіп жасап жатырмыз».
Қырым да Еуропа
Қырым татарлары алып жатқан түбекте тек украиндықтардың ғана емес, еуропалық идеяның да ұсынушысы болды. Мамыр айының басында Украина парламенті әлемді 1944 жылы қырым татарларын жер аударуды геноцид деп тануға шақырды. Бұл қырымның байырғы халқына қатысты әділдік актісі ғана емес, сонымен қатар Қырымның өзін еуропалық дискурс пен тарихқа қосу дегенді білдіреді.
«Қырым татарларының таңғажайып ерлігі туралы әлемге айтуымыз керек», — деп атап өтті профессор Якубова. «Қырым татар халқының бейбіт күрес әдістері қазіргі батыс дискурсының этюдтеріне мықтап ендірілген, ал қырым татарлары тоталитарлық тәжірибенің орасан зор багажы бар бейбіт қарсылықтың тамаша үлгісі ғана».
Оның пікірінше, украиндықтар мен қырым татарларының тәжірибесі еуропалық халықтардың бірегей тәжірибесі болып табылады. «Бұл салмақты зерттеуге және жеке талдауға лайық нәрсе. Алып жатқан аумақтардың бір бөлігін Ресейге беруге келісім жалпы этникалық қырып-жоюға келісім беру болып табылады, бірақ бұл да Ресейдің Еуропаны одан әрі жоюына келісім болып табылады», — деп атап өтті зерттеуші.
Оның айтуынша, кремльдің «Ресей Қырымы» туралы нео-отаршылдық баяндауы әлі күнге дейін «сатып алуда», тіпті қырым татар халқын жер аудару және соғыстан кейінгі түбек топонимиясының өзгеруі нәтижесінде де солай болды. 2017 жылы украин зерттеушісі Вахтанг Кипиани Қырымның ескі орын атаулары жазылған картасын жариялады – 1946-1949 жылдар аралығында ескі атаулардың 70%-ға дейіні өзгертілді, ал Ақ-Джар (Севастополь) және Ақ-Месжит (Симферополь) сияқты атаулар тіпті ертерек алынып тасталды.
«Мен бұл картаны Феодосияға кіре берісте көрдім», — деп еске алады Кипиани. «Адамдар оны ту сияқты ашып тастады. Әр қалада, тіпті Севастополь мен Симферопольде де орыс маркасы бар. Қазір не істей аламыз, қырымның топонимиясы соғыстан кейінгі өзгерістермен аса бұрмаланғанын адамдарға айтуға болады.
«Қырымды уақытша басып алуды ресейлік отарлаудың ең соңғысы деп есептейміз. Оның мақсаты – қырымдықтарды ресейлік «субъектілерге» айналдыру», — деп баса айтты Әлиев. «Қырым татар қауымы бүгінде басып алынған түбекте қорқыныш пен сенімсіздіктің қысымына ұшырап отырғанына күмән жоқ. Ескі күндер қайтып келеді. Тәуелсіз Украина кезеңінде өскен кезімде адамдар депортация туралы айтудан қорықпады, цензура болмады. Менің ұрпағым 18 мамырда ата-аналарым, туыстарым мен достарым осы кеңестік қылмыс құрбандарын еске алу үшін Қырымның бас алаңындағы Симферополь қаласында митингке жиналды. Бұл естеліктерге қазір тыйым салынады және зираттарда немесе намаз кездесулерінде өтеді. Мұсылман зираттарында «башашы», яғни бетон құлпытастар тығылады. Осыдан кейін оларда свастикалар жиі кездеседі».
«Қырым татар ортасы ерекше, — деп баса айтты Әлиев, — себебі ол украиндық және еуропалық контекстке жақын, бір жағынан мұсылман және түрік контекстіне, екінші жағынан. Менің ойымша, еуропалық деңгейде Қырымға бүгінгі күннің алдында тұрған проблемалардың призмасы арқылы емес, атап айтқанда адам құқықтарының бұзылуы немесе ресейлік әскери базаның болуы арқылы емес, басып алудан кейін ашылатын мүмкіндіктер тұрғысынан қарау маңызды деп ойлаймын. Бұл мүмкіндіктер түбектің ежелгі заманға жататын байырғы халқының тарихы, оның бірегей этникалық құрылымы, сондай-ақ Ұлы Отан соғысы кезіндегі орасан зор апат және нәтижесінде тоталитаризм үстемдік етуі болып табылады. Қырымды Ресей басып алуға келісім беру Сталиннің бұл аймақ туралы көзқарасының жалғасы болар еді және қырым татарларын сот төрелігін жүзеге асыру құқығынан айырар еді».
Поляк тілінен аударылған
Мәтін польшалық журналмен ынтымақтастық жобасы аясында жарияланды Нова-Еуропа Всходния.
Мақаланың бастапқы тақырыбы: Татар крымы zrozumieli Ukrainę, zanim ona sama siebie zrozumiał
