15-17 наурызда Ресейде президенттік сайлау өтті. Себебі, барлық өркениетті елдер мойындағандай, олар адал да, жай да болған жоқ. Соңында бұл сайлау емес еді, себебі іс жүзінде балама болмады, қазіргі президентпен бәсекеге түсе алатын лайықты саясаткерлердің барлығы не қайтыс болды, не түрмеде отырды, не эмиграцияға мәжбүр болды. Лайықтылығы аз, бірақ ең болмағанда ең аз оппозициялық саясаткерлер сайлаудың соңғы кезеңіне жіберілмеді. Бюллетеньде Путиннен басқа резервтік бишілерге басты қарсылас үшін өнер көрсеткен «үйретілген күшіктер» ғана болды.
Дауыс беру нәтижесін алдын ала мәлімдеп, тіпті ресми түрде Кремльдің ресми өкілі Дмитрий Песков «90%- дан төмен» деп жариялады. «Сызылған» емес, қандай дәрежеде шындыққа жанасатынын ешкім білмейді, себебі Ресей өкіметі сайлау учаскелеріне тәуелсіз бақылаушыларды жіберуден бас тартты. Тәуелсіз зерттеушілер бұрмалаушылықтарды анықтаудың математикалық әдістерін қолдана отырып, Путин алған барлық дауыстардың жартысына жуығы жалған деп санайды. «Президент Путинді сайлау» — Ресейде азаматтардың «ерік білдіру» процесі осылай аталып отыр.
Барлық батыс елдері Ресейдегі сайлау процесін бірауыздан айыптап, Путин мен оның клипін айыптағаны түсінікті. Алайда Еуропада да, АҚШ-та да ешкім Путинді президент ретінде мойындамауға ниеттенбейді.
«Шындығында Путин – Ресей президенті. Біз бұл шындықпен Украинадағы соғыс және оның басшылығымен осы президент пен Ресейден көрген АҚШ мүдделеріне қайшы келетін басқа да қадамдар аясында айналыстық. Біз осы шындықта әрекет етуді жалғастырамыз», — деп атап өтті АҚШ Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Джейк Зұлқарнайын.
Және оған ешқандай себеп жоқ. «Бұл актілер және бұл фактілер» — себебі украиндық журналистер кеңес заманында басып алынған ұсақ сыбайлас шенеуніктер туралы айтып, қайта жазуды ұнатты.
Осылайша, сайлау, біз оларды қанша сынға алсақ та, Ресейде өтті. Әлем, соның ішінде Батыс та өз нәтижелерін қабылдауға мәжбүр. Ал сайлау , өздеріңіз білетіндей, демократиялық процедураның негізгі бөлігі болып табылады. Оларсыз демократия демократия емес. Сондықтан қисынды сұрақ туындайды: Украинада осы аспектіде не болып жатыр, оның басшылары Батысты Ресеймен соғыста «бүкіл әлемде демократияны қорғайды» деп сендірді.
Ал Украинадағы жағдай жақсы емес. Яғни, мүлдем жоқ. Мәселен, украиналық саясатта уақыт өте келе әңгімелер, тіпті сайлаудың қажеттілігі туралы қызу пікірталастар да бар. Бірақ ол чаттың шегінен шықпайды.
Мысалы, 2023 жылдың тамыз айының соңында Украинаның ұлы досы болып саналған АҚШ республикалық сенаторы Линдсей Грэмнің Киевке сапарынан кейін сайлау чаттарының тағы бір жандануы орын алды (қазір украинаға әскери көмек туралы заңның қабылдануына қандай да бір қарсылықтың салдарынан оның достық қарым-қатынасы күмән тудыруда). Президент Володимыр Зеленскиймен кездесуде сенатор мырза: «Сайлау келесі жылы Украинада өтеді… Мен бұл елде еркін және әділ сайлау өткенін қалаймын, тіпті оған шабуыл жасау кезінде де. Америка халқы Украинаның өзгергенін білуі қажет. Бұл өткендегі өте сыбайлас ел еді».
Естеріңізге сала кетейік, бұған дейін Еуропа Кеңесі Парламенттік Ассамблеясының (ПАСЕ) Президенті Тини Кокс украиндықтарды сайлау рәсімін өткізуге шақырған болатын. «Мұны қалай жасау керектігін айту бізге жүктеледі, бірақ, әрине, Украина еркін және әділ сайлау ұйымдастыруы тиіс. Себебі бұл Сіздің Еуропа Кеңесінің Статуты бойынша міндеттемеңіз. Және, әрине, сіз боласыз. Себебі олай болмаса, онда өзіңізде сұрақ туындайды: Ресей Украинаға қарсы ашпаған осы соғыста не қорғадық?» — деді Кокс.
Ол кезде Зеленский тіпті ЕКПА басшысымен де, АҚШ сенаторымен де сайлауды өткізу қажет деп келісті. Бірақ кейін ол ақш-тың кейін жаумен байланыс желісінде сайлау процесінің қауіпсіз жүргізілуін реттеу керектігін айтып, қандай да бір түсініксіз жағдайлар қоя бастады. Себебі, жүз мыңдаған украин жауынгерлері, нағыз патриоттар бар, олардың дауысын назардан тыс қалдыруға болмайды. Украина президенті сондай-ақ Әділ және адал сайлауды қамтамасыз ету үшін Америка мен Еуропадан Украинаға, атап айтқанда майданға бақылаушылар жіберуді талап етті. Сондай-ақ, Батыс үшін Украинадағы сайлауды толық қаржыландыру керек.
Әдеттегі жағдайда Украинадағы кезекті сайлау ағымдағы жылдың 31 наурызында, ең болмағанда бірінші турда өтуі тиіс еді. Кейде 2023 жылдың қыркүйегіне дейін Украина басшылығы мұндай мүмкіндікті мойындады. Ол кезде украиналық қарсы шабуыл қандай да бір табыспен аяқталады, ал алып жатқан аумақтың көп бөлігін басып алуға болады деген үміт бар еді. Осыдан кейін Мәскеумен қандай да бір агрессиясыз пакт жасауға болады, ең болмағанда уақытша. Ал мұндай жағдайда салыстырмалы түрде толыққанды дауыс беру мүмкін болар еді. Ресей-Украина соғысы кезінде Украинада төрт сайлау процесі іске асырылды ғой: президент екі рет (2014 жылдың көктемінде және 2019 жылдың көктемінде) және парламент екі рет (2014 жылдың күзінде және 2019 жылдың жазында) сайланды.
Алайда украиналық қарсы шабуылдың сәтсіздікке ұшырағаны, Азов теңізіне көптен күткен серпіліс болмағаны белгілі болғанда, Мариупольді азат ету ғана болсын, Банков көшесіндегі сайлау идеясы асығыс тежеле бастады.
Сайлау тақырыбы ақпараттық алаңнан бірнеше ай бойы жоғалып кетті. Ол 2024 жылдың ақпан айында қайта пайда болды. Оның сыртқы келбетінің катализаторларының бірі Украина Қарулы Күштерінің Бас қолбасшысы Валерий Залужнийді қызметінен босату болды. Мәселе мынада, ол кезде Залужный вилли-нилли өте жоғары сенім рейтингіне ие болды. Ал Зеленский, сәйкесінше, танымалдылығын тез жоғалта бастады.
2024 жылдың наурыз айының басында украиндық социологиялық компания SOCIS дауыс беру орын алса, украиндықтар президент болып кім сайлайтыны туралы сауалнама жариялады. Ал даусыз таңдаулы бұрынғы бас қолбасшы Залужний болды, 41,4% ол үшін өз дауыстарын беруге дайын болды (шешіп, сайлауға баратындардың арасында). Зеленский оған жаңылтпашпен жеңіліп қалды, оның қолдауы бар болғаны 23,7%- ды құрады. Одан кейін экс-президент Петр Порошенко (6,4%) және Верховнаның экс-төрағасы Рада Дмитро Разумков (5,6%) болды. Екінші турда Залужный үшін дауыстар арақатынасы одан да сенімді болды – сайлаушылардың 67,5% оған дауыс беруге дайын болды. Зеленскийдің тұсында тек 32,5% ғана істеді. Осылайша, украинаның қазіргі президентінің алтын күндері, оны қоғамның төрттен үш бөлігі қолдаған кезде, үмітсіз облигацияға батып кетті.
Сол кезде оппозициялық саясаткерлер жағдайды бірден пайдаланып, Украина қоғамының басым көпшілігі теріс әрекет еткен Залужнийдің демін пайдаланып, қазіргі президенттің легитимділігін жоғалту туралы айта бастады, себебі ол президенттік сайлауды жоспарлы түрде өткізгісі келмейді.
Осы айыптауларға жауап ретінде Президент Кеңсесі Конституциялық сотқа Володимыр Зеленскийдің Украина Президенті лауазымында болуының заңдылығына қатысты ұсыныс дайындады, себебі оның өкілеттік мерзімі осы көктемде аяқталады.
Себебі, Украина Конституциясының 103-бабының бесінші бөлігінде былай делінген: «Украина Президентінің кезекті сайлауы Украина Президентінің өкілеттіктері бесінші жылының наурыз айының соңғы жексенбісінде өтеді». Яғни, бұрын айтып өткендей, Украинадағы кезекті президенттік сайлау 2024 жылдың 31 наурызында өтуі тиіс еді.
Сонымен қатар, Зеленский үшін екінші дәуір – 2024 жылдың 20 мамыры бар. Дәл осы күні Зеленскийдің инаугурация сәтінен бастап бес жылдық кезең Негізгі Заңда айқындалғандай бітеді. Конституцияның 103-бабының бiрiншi бөлiгiнде: «Украина Президентiн Украина азаматтары жалпыға бiрдей, тең және тiкелей сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайлануға тиiс».
Бірақ, екінші жағынан, Украинада соғыс жағдайы әрекет етеді. Ал «Соғыс жағдайы туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 19-бабының 1-тармағында дауыс беруге тікелей тыйым салынады. Ол аз десеңіз, бұл тыйым барлық сайлау түрлеріне қатысты: Украина Президентіне, Украинаның Верховна Радасына және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына.
Конституциялық сотқа жолдаған үндеуінде оның авторлары: біріншіден, Конституция соғыс жағдайы бойынша президенттік сайлауға рұқсат бере ме, екіншіден, сайлау ешқашан өткізілмегендіктен, қазіргі президент 20 мамырдан кейін заңдылығын жоғалта ма, жоқ па деген мәселені анықтауға ұмтылды.
Алайда, Президент Кеңсесі ақыр соңында іс бойынша тежегіштерді қойып, конституциялық судьяларға жүгінбеу туралы шешім қабылдады. «Халық қызметшісінен» Украина халық депутаты, Украина Президентінің Конституциялық соттағы бұрынғы өкілі Федир Вениславский Украина Конституциясының 108-бабына сілтеме жасай отырып, осы ұстанымын түсіндірді. Бұл мақаланы дәйексөз келтіру үшін:
«Украина Президенті жаңадан сайланған Украина Президенті қызметіне кіріскенге дейін өз өкілеттігін жүзеге асыруға тиіс. Украина Президентiнiң өкiлеттiгi мынадай жағдайларда мерзiмiнен бұрын тоқтатылуға тиiс:
1) отставкаға кету;
2) денсаулық жағдайына байланысты өз өкілеттіктерін жүзеге асыруға қабілетсіздігі;
3) импичмент бойынша қызметінен шеттетілуі;
4) қайтыс болғандар».
Сондықтан қазіргі мемлекет басшысы 1) кемсітпесе; 2) ауыр науқасқа шалдықпаса; 3) импичмент жасамаса; 4) тірі болса, ал оның ізбасары сайланбағандықтан, оның міндеттерін одан әрі орындауына ештеңе кедергі келтірмейді.
«Президент украинаның жаңадан сайланған Президенті қызметіне кіріскенге дейін өз өкілеттіктерін жүзеге асыруды жалғастыруда. Бұл президент орындауы тиіс міндетті норма», — деді Федир Вениславский Svoboda Live бағдарламасының эфирінде.
Кейіннен Президент Зеленскийдің өзі италиялық телеарнаға берген сұхбатында сайлауды өткізудің орынсыздығы мен мүмкін еместігі туралы өз ұстанымын түсіндірді Рай 1. «Украинада соғыс уақытында сайлау өткізу үшін тиісті заңнаманы өзгерту қажет. Соғыс уақытында жүргізу мүмкін емесжәне сайлау», — деді Президент. Ол басқа да себептерді атап өтуге аттанды. Атап айтқанда, қазіргі уақытта майданда жүрген әскери қызметшілер үшін дауыс беруді қамтамасыз етудің мүмкін еместігі, сондай-ақ қазіргі уақытта шетелде қуып жүрген жеті миллион украиндықтарға дауыс беруге мүмкіндік беретін инфрақұрылымның жоқтығы.
Бұған дейін Зеленскийдің «1+1» телеарнасына берген сұхбатында осы жылы сайлау өткізуге қарсы тағы екі дәлел айтылды: ақшаның жетіспеушілігі (кем дегенде бес миллиард доллар қажет) және сайлау соғыс кезінде қоғамды бөледі деген қауіп.
Украина қоғамында сайлау өткізудің келешегі туралы нақты консенсустың қалыптасу фактісі Зеленскийдің қолында. Украиндықтардың басым көпшілігі елдегі соғыс қимылдары жағдайында сайлау өткізуге қарсы. Киев халықаралық әлеуметтану институтының (KIIS) 2023 жылғы желтоқсанда жүргізген сауалнамасына сәйкес респонденттердің 84%- ы дауыс беруді кейінге қалдыруды жақтады.
2024 жылғы ақпанда ҚИДИ бірнеше рет тексерулер жүргізді. Оның нәтижелері бойынша басым көпшілігі (69%) соғыс жағдайы аяқталғанға дейін қалған президент Володимыр Зеленскийдің пайдасына әлі күнге дейін бар. Сауалнамаға қатысқандардың тек 15%-ы ғана сайлауды қолдады (олардың 11%-ы тиісті заңдарды өзгертуді жақтады, 4%-ы соғыс жағдайын тоқтата тұруды жақтады). 10% Зеленский отставкаға кетуі керек деген ойды қолдады және жаңа президент сайланғанға дейін оның міндеттерін Верховна Раданың төрағасы атқарады; 6% шешілмеген.
Сондықтан қоғамның пікірі бір мәнді: соғыс жалғасатын болса, онда сайлау болмайды, ал Зеленский қазірге дейін қалып қойсын. Алайда, менің ойымша, осындай қоғамдық консенсустың өзінде Конституциялық сотқа 20 мамырдан кейін президенттің заңдылығы туралы ұсыныс босқа тоқтатылды. Себебі, құқықтық жағдай барынша қиын. Ал Зеленскийдің саяси қарсыластары оны пайдалануға немқұрайлы қарамайды. Қазірдің өзінде Петр Порошенко бастаған «Еуропалық ынтымақтастық» оппозициялық партиясы өкілдерінің оған ақпараттық шабуылы насихатталып жатыр ғой. Зеленский билікті басып алып, өз қызметіне ілгекпен немесе кружкамен ұстағысы келеді деп айыпталады. Мысалы, Порошенкоға жақын орналасқан белгілі блогер Карл Волох Зеленскийді айыптайды: «Мұндай жағдайда жасауға болатын минимум – түсініктеме алу үшін Конституциялық сотқа жүгіну. Алайда Зеленский мұны жасамайды (оның пайдасына төрешілер дауысы жеткілікті екеніне сенімді емес шығар). Оның орнына ол осы тақырыпты көтергендердің бәрін Мәскеудің агенттері деп жариялайды. Өздеріңіз білесіздер, президенттің заңсыз болуы, усурпацияға күдіктену объективті түрде өте маңызды фактор болып табылады. Және тек жаулар үшін ғана емес, сонымен қатар қызығушылық тудыратын саласы Украинаға көмек көрсету төңірегіндегі саяси күресті қамтитын достары немесе салыстырмалы түрде бейтарап адамдар үшін (Трампшылар сияқты)».
Кремль де осы жағдайды пайдаланып отыр. Мысалы, Ресейдің БҰҰ жанындағы тұрақты өкілі Василий Небензя 22 наурызда Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында Мәскеудің кіммен бейбіт келіссөздер жүргізуі керектігін сұрады. «Киев диктаторының президенттік сайлауды өткізбеу туралы біржақты шешімі, шамасы, Украина Конституциясын бұза отырып қабылданған оларды жоғалтудан қорқып, оны 21 мамырдан бастап заңсыз етеді. Киев хунтасының көшбасшысын қолдау рейтингісінің құлдырауын ескере отырып, мәселе туындайды: ол қазір кімнің атынан өкілдік етеді? Біз кіммен диалог жүргізуіміз керек, қажет болған жағдайда және қашан келіссөз жүргізуіміз керек?» — деді Небензя.
Ресейлік саясаткерлердің сөзін байыппен қабылдауға болмайтыны түсінікті. Бұл ретте мәселеге көз тигізбеу керек. Батыстың көптеген саясаткерлері Украинадағы демократияның басты принципі – биліктің өзгеруін елемеуді сұрайды. Әсіресе, Президент Кеңсесінің билікті қолға алуға деген айқын талпыныстары аясында. Осы уақытқа дейін Брюссель мен Вашингтон әлі күнге дейін сайлаудың жоқтығын соғыс ретінде есептен шығаруға дайын. Бірақ мұндай адалдықтың қанша уақытқа созылатыны – үлкен мәселе.
Мәтін алғаш рет жарияланды Висистко Ко Наджвасниежц
