Өткен жылдың жазында психикаға көмектескен терапияға ауыр психикалық бұзылуларды, оның ішінде соғыс ардагерлеріне ТҚП-ны емдеуге ресми түрде рұқсат берілді. Бұл психотерапия мен психикаға қарсы препараттарды – MDMA (экзистенциализм ретінде танымал дәрі) мен псилоцибиндерді («сиқырлы саңырауқұлақтар» деп аталатын заттар) қолданудың үйлесімі.
Соңғы бiрнеше жыл iшiнде АҚШ-та ТҚП және ауыр депрессияны емдеуге психиканы қолдану жөнiндегi зерттеулер жүргiзiлуде. 2024 жылдан бері тек клиникалық зерттеулер кезінде ғана емес, ресми деңгейде рұқсат етілуі мүмкін. Сондай-ақ, психикаға көмектескен терапия Канадада, Израильде және басқа да елдерде белсенді түрде зерттелуде, себебі оның артықшылықтарының бірі тіпті антидепрессанттарды қолдану жағдайындағыдан әлдеқайда жылдам нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Көбінесе препараттың бір-үш дозасы аз дозада адам ұзақ жылдар бойы ӨТҚЖ туралы ұмытып кетеді.
Украинада псилоцибиндер мен МДМА есірткі заттары болып саналады және тіпті ғылыми мақсаттарда да қолдануға тыйым салынады. Дегенмен, өткен жылы психотерапевтер, ғалымдар мен ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІНІҢ өкілдері арасында ТҚП-ны олардың көмегімен емдеу перспективалары туралы бірнеше пікірталастар болды. Бұл идеяны депутат Олха Стефанышина да қолдайды. 2022 жылы Украина Президентіне ТҚП-ны емдеуге арналған МДМА мен псилоцибиндерді заңдастыру мәселесін қарау туралы өтінішпен электрондық өтініштер сайтында екі құжат пайда болды. Бірақ олардың біреуі 28 дауысқа ие болса, екіншісі 297 дауысқа ие болды.
Соғыс бізді жаңа сын-тегеуріндерге үнемі ден қоюға және бұрын білмеген мәселелерді шешуге мәжбүрлейтіндіктен, біз нейрофизиолог Дмитро Исаевпен әңгімелестік. Физиологиялық ғылымдар кандидаты, Олександр богомолец физиология институтының ғылыми қызметкері ТҚП не екенін және психиканың оны емдеуде қалай көмектесе алатынын айтып берді.
Іштен ТҚП
Украиндықтардың көпшілігі жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі күйзеліс туралы естіген, көбі бұл бұзылысты отбасы мүшелерінде, ең алдымен әскерилер мен ардагерлерде бастан кешірді. Көбінесе бұл бұзылыстарды емдеудің қиындығы алкоголизм сияқты қосымша ауруларға әкеліп соқтырады, отбасыларды жояды.
Жалпы, біз ТҚП симптомдары қандай екенін және бұл бұзылыстың неліктен емдеуді қажет ететінін білеміз. Бірақ ӨТҚЖ іштен неге ұқсайды? Осы аурумен ауыратын адамның миында не болады?
Күшті травматикалық оқиға организмде стресс гормондарының бөлінуіне ықпал етіп қана қоймай, адам басынан кешкен күшті эмоциялардың кесірінен де есте қалады. Уақыт өте келе бұл эмоциялар сөніп, адам жүрек пальпациясынсыз, жоғары артериялық қысымсыз, организмнің басқа да физиологиялық реакцияларынсыз өз тәжірибесін есіне алады. Егер эмоциялар бір айдың ішінде қарқынды болмаса және адам травматикалық оқиғаны қайта тірілтсе, ӨТҚЖ пайда болады.
«Адам миында гипоталамус бар, ол организмнің жүйке және әзіл-оспақ жүйелерін байланыстыратын және гормондардың бөлінуін реттейтін сала. Егер стресс гормондары көп бөлініп шықса, онда олар гипоталамусқа әсер ете бастайды, оның жұмысын өзгертеді. Содан кейін жүйке жүйесінде белгілі бір белсенді заңдылықтар пайда болады», — деп түсіндірді Дмитро Исаиев.
Егер осы сәтте мидың әр түрлі бөліктерінің қандай болатынына көз жүгіртсек, есте сақтауға, оқуға, ойлауға жауапты салалардың азайып келе жатқанын көретін едік. Оның орнына амигдала, эмоцияға жауапты мидың ауданы артады. Амигдала оны стресс суреті өзінің жарықтығын жоғалтпайтындай етіп жасайды, адам ағзасы қайта-қайта күресуге немесе ұшуға дайындалады. Оны үнемі бастан кешіру өте қиын.
Әйелдер ерлерге қарағанда ТҚП-ға бейім, дейді Дмитрий Исаев. Сондай-ақ кейбір зерттеулер кортизолдың, стресс гормонының табиғи төмен деңгейі бар адамдардың ӨТҚЖ-ға бейім болуы мүмкін екенін көрсетеді. Яғни, олардың денесі көп кортизолмен күресуге пайдаланылмайды және оны кортизол толқынымен жапқан кезде травматикалық оқиға кезінде сәтсіздікке ұшырауы мүмкін. Израильде ғалымның айтуынша, әскерге алынғандардың барлығы адамның ӨТҚЖ-ны дамытуға бейімтігін анықтауға көмектесетін сынақтардан өтеді. Егер ол жоғары болса, ондай адам майдан шебіне жіберілмейді, бірақ оған басқа қолданыс табады.
ТҚП-ның бірден туындамауы, бірақ өзін үш айдан кейін, тіпті жарты жылдан кейін де сезінуі маңызды. Бірақ жақсы жаңалықтың үш данасы бар. Бiрiншiден, ТҚП жарақат алған адамдардың бiр бөлiгiнде ғана дамиды. Екіншіден, травматикалық оқиғадан кейінгі алғашқы айдың ішінде ерте араласу бұзылыстардың дамуына жол бермеуге көмектеседі. Үшіншіден, ТҚП өз бетінше кетіп бара жатыр – біз оның қалай жұмыс істейтінін білмейміз, бірақ солай болады.
ТҚП-ны емдеу тәртібі
Украинада көп жағдайда ТҚП емдеу үшін психотерапия қолданылады. Бұл ұзақ процесс, және ол шамамен 40% жағдайдың нәтижесін береді. Сонда антидепрессанттар ойнайды – бұл үшін әлемде қолданылатын екі препарат барДмитро Исаевтың айтуынша, олардың тиімділігі плацдарм деңгейінде.
«ТҚП өз бетінше кетпесе, психотерапия мен фармакология көмектеспейді, тек эксперименттік препараттар ғана қалады – бұл психика: МДМА, псилоцибин. Бірақ бұған үкіметтер де, қоғам да дайын емес», — дейді ғалым.
Каннабис ӨТҚЖ-ны емдеуге де көмектесе алады. Ол науқаста мазасыздануды төмендетеді, ол ТҚП-мен қатар адамға келетін депрессия барысына, сондай-ақ ұйқының бұзылуына және басқа да проблемаларға әсер етеді. Себебі, ТҚП, дейді Дмитро Исаев, сүйектің сынуы немесе туберкулез емес, бұл күрделі өрім. Онда бір «жіпті» қопсытса, қалғандарына әсер етуі мүмкін. Қазір каннабис ресми түрде Канададағы соғыс ардагерлеріне көмек көрсету үшін қолданылады. Бұл сала Украинада зерттелмек пе деген мәселені жарты жылдан кейін медициналық каннабис туралы заң күшіне енгеннен кейін айтуға болады.
МДМА мен Псилоцибин миға қалай әсер етеді
Ғалымдар оның қалай жұмыс істейтінін әлі дәл айта алмады. Себебі, ӨТҚЖ ауыртпалық емес, адам оның ойы бойынша не көреді, басқалар не көрмейді, электр импульстерінің қалай пайда болып, миында қозғалады.
«Біз адам санасының бұзылғанын білеміз, бірақ сананың не екенін әлі білмейміз, сондықтан оған психиканың әрекет ету механизмін толық сипаттай алмаймыз. Бірақ белгілі болғандай, псилоцибин, мысалы, серотонин рецепторларымен байланыстырылады, ал сананы өзгерте отырып, бірдеңе орын алады», — деп түсіндірді Дмитро Исайев.
Ол псилоцибиннің мидағы функционалды байланыстарды аздап өзгерте алатынын — «бәрін сол жерде шайқайды» деп қосады. МДМА-ның галлюциногенді әлеуеті әлдеқайда төмен, бірақ ол да бар. Бұдан басқа, MDMA организмдегі серотонин мөлшерін айтарлықтай арттырады. Және осының бәрі психотерапиямен бірге және үйлесімде сананы «қайта сымдауға» және ӨТҚЖ-дан құтылуға көмектеседі.
«Біз ТҚП қалай пайда болатынын білеміз. Бірақ көлікті сынған жолмен жөндеудің қажеті жоқ. Ең бастысы , үлгі өзгеріп жатыр», — деп қосты ғалым.
Каннабис пен психикаға қалай тыйым салынды
«Оның 10-ы бар. Ұзақ жылдар бойы адамдар кендір өсіріп, оны пайдаланып келеді, себебі бізде майға күнбағыс болмағандықтан, ол кейіннен Америкадан әкелінді. Бізде мақта да болған жоқ – кендір кендірден жасалған. Ал апиын немесе кокаин сияқты бірде-бір эпидемия пайда болған жоқ. Адамдардың бір жерде ыстап, тәуелді болғаны туралы дерек жоқ», — дейді Дмитро Исайев.
Ол қазіргі заманда кендірге тыйым салу экономикалық және саяси тұрғыдан ақталған және одан жасалған мақта мен тоқыма өнімдерін өндірушілер лоббилеуі мүмкін деп есептейді. Уақыт өте келе «себептер» өзгеруі мүмкін еді, бірақ оларда әрдайым саяси асыра сілтеушіліктер болды: мысалы, бір кезде АҚШ-та басқа нәсілдердің ерлері каннабистің әсерінен ақ әйелдерге қатысты агрессивті болады деп айтылды.
Псилоцибинмен және басқа да психикамен де солай болды – олар ядролық жарылыстан әлдеқайда нашар болды. Украин карпаттарында ғана псилоцибин саңырауқұлақтарының бірнеше түрі болса да, адамдар оларды пайдаланады. Осы уақытқа дейін ол бақылаусыз қалды.
Айырмашылығы қандай
Егер есірткі заттары туралы айтатын болсақ, онда Украинада дәрігерлер ауырсынуды жеңілдету үшін апиынның әр түрін пайдаланады. Бұл заттардың қауіптілігі емдік және өлімге әкелетін дозалар арасындағы айырмашылық бес есе болады. Организмнің белгілі бір дозаға үйренуіне қарай әсерге жету үшін оны көбейтуге тура келеді. Бақыланбайтын жағдайда артық дозаланудан өлімге әкеледі. Апиындар да тұлғаның тез жойылуына ықпал етеді. Денесі оларға үйреніп, тәуелділікке айналады.
«Ал МДМА мен псилоцибиннің өлімге әкеліп соқпайтын дозалары жоқ. Бірақ біздің елімізде оларға тәжірибе жасау үшін ғана емес, оқуға да тыйым салынады– ресми түрде біз псилоцибин жасушаларына да қарай алмаймыз», — дейді Дмитро Исаев.
Бұдан басқа, МДМА-ны емдік мақсатта пайдаланудың жанама әсері жоқ. Бұл заттар да тәуелді емес.
Галлюциногенді әсерлерді бастан кешкен адамдар білуі керек, дейді ғалым, ғалымдар кофенің алты стақанына дыбыстық галлюцинациялар тудыруға кепілдік берілетінін дәлелдеді. Дегенмен, жалпы кофеин жақсы нәрсе.
«Мұның бәрі затты қанша және қандай мақсатта пайдаланатыныңызға байланысты», — деп толықтырды ол.
Психикасы Украинада «сұмдық препарат» болып есептелсе, АҚШ-та зертханалары мен ауруханалары бар ғылыми-зерттеу және емдеу орталықтары жұмыс істейді. Бұл үшін мемлекет қаржы бөледі – ғылым оны қаржыландырған кезде ғана жұмыс істейді.
«Менің ойымша, осындай зерттеулердің өзіміздің мемлекеттік бағдарламасымыз болуы тиіс. Иә, зертхананы шетелдегідей жабдықтап, дәрігерді оқуға жіберуге болады. Бірақ кейін біз үнемі басқа адамдардың технологияларына тәуелді боламыз. Ол аз десеңіз, Украинада ТҚП емдеуді зерттеу әлемнің кез келген жеріндегідей өзекті болып отыр», — дейді Дмитро Исаев.
ТҚП-ны жедел емдеу – МДМА мен псилоцибиндер жағдайында бір доза да аз болса да үнемді болар еді. ЛюПсихикасы бұзылған әулет қоғамда өзіне жүктелген барлық міндеттерді сапалы орындай алмайды, бірақ оның ұзақ уақыт емделуіне ресурстар жұмсалады.
Бұл насихат емес
Оқырмандар психоактивті заттарды қолдану бізді насихаттайды деп ойламауы үшін психикаға көмектескен терапияның неге ұқсайтыны туралы тағы бірнеше сөз айтайық.
Ол бірнеше кезеңнен тұрады: алғашқы кезде психотерапевт науқасқа бірнеше рет кеңес береді, проблеманы анықтайды, дәрі мен дозаны келесі кезеңге таңдайды. Айтпақшы, МДМА-ның емдік дозасы экзистенциализмдегіден бірнеше есе аз. Екінші кезеңде науқас тағайындалған затты дәрігердің бақылауымен тұтынады, ол бір мезгілде психотерапиялық сеанс өткізе алады. Үшінші кезеңде науқастың жағдайын мамандар біраз уақыт бақылайды.
Украинада ТҚП диагнозы қойылған адамдарға көмек көрсету үшін заңнаманы өзгертуді жақтайтын коммерциялық емес ұйым – Украина психиканы зерттеу қауымдастығы (UPRA) жұмыс істейді. Қауымдастықтың негізін украиндық тәжірибелі психотерапевтер мен ғалымдар қалаған. Ол туралы Сайт Психика терапиясы арқылы өткен адамдардың әңгімелерін, сондай-ақ осы тақырыптағы әлемдегі ең соңғы зерттеулерді табуға болады.
Айта кетейік, АҚШ-та психикаға көмектескен терапия бойынша зерттеулер ондаған жылдар бойы жалғасып келеді, себебі ел әрбір соғыстан кейін ардагерлерде ӨТҚЖ-мен бетпе-бет келді. Ғылыми зерттеулер жалғасуда, себебі мұндай терапияның әсері қаншалықты ұзаққа созылатыны әзірге белгісіз – оны білу үшін жылдар қажет болады.
