Ресейдің 2014 жылдан бастап Украинаға шабуылы және 2022 жылдан бастап ауқымды басып кіруі Еуропадағы және оның төңірегіндегі басқа да бірнеше тағдырлы оқиғалармен қатар, түрлі еуропалық халықтардың қандай мүдделер мен құндылықтарды бөлісе алатыны туралы іргелі сұрақты тағы да көтерді. Осыдан он жыл бұрын Ресей Қырымды аннексиялағаннан кейін, әсіресе осыдан екі жыл бұрын ұлы соғыс басталғаннан кейін болған оқиғалар Еуропалық Одақ пен оған мүше мемлекеттердің, сондай-ақ ЕО-дан тыс Еуропа елдерінің, соның ішінде Түркияның бұрынғы саяси басымдықтарын өзгертті. Шығыс Еуропадағы осы және басқа да соңғы оқиғалар, сондай-ақ олардың айналасында жүргізіліп жатқан пікірталастар аясында 2024-2025 жылдар аралығында ЕО-ның негізгі институттарын қайта құру мен қайта құру жаңа өлшемге ие болды.
Бірқатар мемлекетаралық құрылымдар қазірдің өзінде ЕО-ға мүше мемлекеттер мен ЕО-ға мүше емес мемлекеттерді байланыстырады. Бұл Еуропа Кеңесі (КО), ЕҚЫҰ, БЭК немесе ЕО-Түркия кеден одағы сияқты ескі институттардан қара теңіз синергиясы, Шығыс серіктестігі (ЕАП) бағдарламасы немесе Люблин үшбұрышы сияқты жаңа институттарға дейін ауытқиды. Бұл құрылымдардың кейбіреулері не өткенге кірген (Еуропа Кеңесі сияқты) не әлі күнге дейін (ЕҚЫҰ сияқты) Ресейді қатысушы ретінде қамтиды. Алайда олар 2022 жылы ресей-украин соғысының күрт шиеленісуіне жол бермеу үшін жеткіліксіз болды. Дәл осындай оқиға Армения мен Әзірбайжан арасындағы жақында болған әскери текетірестерге қатысты, олар Еуропа Кеңесінің, ЕҚЫҰ-ның және Шығыс серіктестігінің тең қатысушысы болып табылады.
Еуропадағы соңғы тағдырлы оқиғалар екі себеппен ЕО-ның еуропаның басқа елдерімен қарым-қатынасындағы косметикалық өзгерістерден гөрі көп нәрсенің қажеттілігін көрсетеді. Біріншіден, Брюссельдің бұрынғы көзқарастары мен бастамалары соғысқа әкелген Шығыс Еуропадағы шиеленісті азайту немесе оған қарсы тұру үшін жеткіліксіз екенін дәлелдеді. Оларға 2022 жылы Еуропадағы бейбітшілікті қамтамасыз ете алмау жағдайында аудит қажет болды (және әлі де қажет). Екіншіден, бүкіл әлемде болып жатқан соғыс пен оның көптеген салдары бізді Украина мемлекетін қираудан құтқаруға көмектесетін инновациялық тәсілдер мен іс-қимылдарды және еуропалық қауіпсіздік тәртібін жоюдан құтқаруға мәжбүрлейді. Қазірдің өзінде Брюссельдің ЕО-ға кірмейтін елдерге қатысты бұрынғы саясатын , ең алдымен Еуропаның өзінде, түбегейлі қайта қарау және ішінара қайта құру жүргізілуде.
Соңғы екі жылдағы ең назар аударарлық өзгеріс 2022 жылы Украина мен Молдова мәртебесінің, ал Грузия мен Босния мен Герцеговинаның 2023 жылы ЕО-ға толыққанды кіруге ресми үміткерлер деңгейіне көтерілуі болды. Батыс Балқанда 20 жылдан астам уақыт бойы ЕО-ға мүше болу перспективасы болғанымен, 2009 жылы Шығыс серіктестігі іске қосылғаннан бері «Үштік» қауымдастығының, яғни Украинаның, Молдованың және Грузияның тағдыры түсініксіз болып қалды. Ресейдің шабуылына және Украинаның 2022 жылдың көктемінде мүшелікке өтінішіне жауап ретінде Еуропалық комиссия Одаққа мүше мемлекеттерді Киевке ғана емес, Кишинев пен Тбилисиге қатысты да өз көзқарастарын өзгертуге сендіру туралы бастама көтерді. 2023 жылдың соңында Еуропалық кеңес Украина және Молдовамен қосылу туралы келіссөздердің басталуын мақұлдады және қабылданды Грузия ЕО мүшелігіне кандидат ел ретінде. Бұл ретте Брюссель бірлестік туралы үш аса ірі келісімнің және олардың 2014 жылы осы үш елмен жасаған терең және жан-жақты еркін сауда бағыттарының мақсатын нақтылады.
2022 жылғы ақпанда Ресейдің Украинаға ауқымды басып кіруіне жауап ретіндегі тағы бір маңызды институционалдық өзгеріс Еуропалық саяси қоғамдастықты (ENP) құру болды, бұл бастаманы Франция Президенті Эммануэль Макрон 2022 жылғы 9 мамырда символикалық түрде іске қосты. Барлығы 47 ел, соның ішінде Түркия БЖЗҚ-ға кіруге келісті, осылайша ЕО-ның басқа елдермен қарым-қатынасын жаңарту және консультациялар жүргізу үшін жаңа жалпыеуруопалық негіз құрды. БЖЗҚ құруды Ресейдің біздің құрлықтағы ең ірі халықтардың біріне қатыгездікпен шабуыл жасауы жағдайында ортақ еуропалық ұлттық мүдделердің жаңа сезімінің көрінісі ретінде көруге болады. Ол сондай-ақ Еуропалық құндылықтарды қолдайтын және Мәскеу мен оның батысқа қарсы түрлі одақтастары қойған үлкен нормативтік сын-тегеуріндерге тойтарыс беруге дайын ЕО елдері мен ЕО-ға мүше емес елдер арасындағы ортақтықтың жаңа сезімін көрсетуі мүмкін.
Дегенмен, БЖЗҚ-ның болашақ келешегі (тар мағынада) және оның құрылуына әкелген кең мотивтердің түпкі әсерін көруге болады. Олар ЕО-ның қарым-қатынастарды, бірлестіктерді тереңдетудегі және ішінара қазіргі уақытта Одаққа кірмейтін Еуропа елдерімен интеграциядағы ұмтылысына, қабілетіне және табысына ғана тәуелді болады. Соңғысы түрлі-түсті елдер тобын құрайтындықтан, БЖЗҚ сияқты жаңа ортақ бастамалар тек талқылау және желі форумы ретінде ғана жұмыс істей алады. БЖЗҚ және егде жалпыеуруриялық ұйымдарЕуропа Кеңесі немесе ЕҚЫҰ сияқты ұйымдар ондаған қатысушы елдердің арасында идеяны таратуда немесе талқылауда пайдалы болуы мүмкін. Алайда, БЖЗҚ сияқты жан-жақты бастамалар ЕО, оның мүше мемлекеттері мен еуропаға мүше емес елдер арасындағы қарым-қатынастарды құқықтық, институционалдық және материалдық жетілдіруді нақты жоспарлауда және практикалық іске асыруда аз рөл атқаратын болады.
ЕО-мен қарым-қатынастағы ынтымақтастықты екі жақты және көпжақты тереңдету – ресейдің, атап айтқанда Украинаның, Грузияның, Молдованың және Арменияның әскери шабуылынан ең көп зардап шеккен немесе қауіп төніп тұрған Еуропа елдеріне қатысты бүгінгі күннің міндеті ғана емес. Бұл сондай-ақ ЕО-дан тыс, Исландия мен Ұлыбританиядан Әзірбайжан мен Түркияға дейінгі еуропаның басқа елдеріне қатысты міндеттеме болып табылады. Бүгінгі таңда мұндай ынтымақтастықтың негізгі бағыты ұлттық және трансұлттық қауіпсіздік пен тұрақтылық болып табылады. Еуропадағы ресейлік және батысқа қарсы кинетикалық, гибридті, психологиялық, саяси, экономикалық және т.б. әскери іс-қимылдарды тежеу, алдын алу немесе тежеу үшін түрлі домендердегі алмасуды, ынтымақтастықты және бірлікті нығайту іс жүзінде бар өлшемге ие болды. Ол еуропалық демократиялар мен олардың әр түрлі одақтарының сапасын ғана емес, өмір сүруін де анықтап қана қоймай, ең алдымен, тек қана емес.
Оның үстiне, Еуропаның қауiпсiздiгiн, тұтастығын және егемендiгiн қорғаумен тiкелей байланысты емес салалардағы ынтымақтастықты тереңдету және кеңейту мемлекеттердiң еуропалық қоғамдастығын нығайтуға да ықпал ететiн болады. Брюссель және ЕО-ның басқа да астаналары неғұрлым тиімді трансеуропалық іс-қимылдарды қабылдай алатын және қабылдай алатын салалардың кең ауқымы индустриялық инновацияларды ілгерілетуді, неғұрлым жақсы әлеуметтік және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуді, сондай-ақ гендерлік теңдікті, ғылыми прогресті және мәдени алмасуды ілгерілетуді қамтиды. Еуропаның осы және басқа да салаларында үлкен ынтымақтастық пен интеграцияға ұмтылу бүгінгі күні трансұлттық гуманизмнің, еуропашылдықтың және/немесе либерализмнің нормативтік артықшылықтарының көрінісі ғана емес. Ол өзін-өзі сақтау мәселесіне айналды.
ЕО ішінде де, сыртында да еуропалық демократиялар бір-біріне жақын қалмаса және бір-біріне дамуға және өздерін қорғауға көмектессе, оларға қауіп төніп тұр. Ресей мен басқа да батысқа қарсы күштер мемлекеттердің еуропалық қоғамдастығында әлсіз байланыстар іздейді деп жорамалдауға болады. Олар , Мәскеу Украинамен 2014 жылдан бері жасағандай, бұл елдерді өздерінің демократиялары мен ашық қоғамдарына шабуыл жасау үшін ғана емес, сонымен қатар өздерінің әскери, институционалдық және/немесе әлеуметтік әлсіз жақтарын жалпы Еуропа үшін түбегейлі қиындықтарға айналдыруға тырысу үшін таңдайды.
Ескі саясаттануда мемлекеттер соғыстар туғызып қана қоймай, соғыстар мемлекеттерді тудырады деп айтылған (Чарльз Тилли: «Соғыс мемлекеттерді құрды, ал мемлекеттер соғыс құрды»). Жалпы Еуропа үшін, атап айтқанда, ЕО үшін қазір мәселе туындайды: бұл қағидаттың экстраполяциясы мемлекет үстінде қолданыла ма? Қазіргі орыс-украин соғысы мемлекеттердің еуропалық қоғамдастығын нығайта ма, әлде әлсірете ме? Алдағы жылдар осыны көрсетеді.
Поляк тілінен аударылған
Мәтін польшалық журналмен ынтымақтастық жобасы аясында жарияланды Нова-Еуропа Всходния.
Мақаланың бастапқы тақырыбы: Unię czeka przełom
