25 қаңтарда Украинаның қазіргі Президенті Володимыр Зеленскийдің жанкүйерлері туған күнін атап өтуге тиіс. Алайда ресейлік «Ил-76» әскери-көлік ұшағының апатқа ұшырауы туралы хабардың салдарынан ресми де, бейресми де кез келген мерекелік іс-шаралар тоқтатылды. Бұрын мұндай жаңалық біздің мерекелік көңіл-күйімізді ғана қосатын еді. Бірақ бұл жолы емес. Себебі ресейлік тарап күз кезінде оның рейдінде 65 украиндық соғыс тұтқыны болған деп мәлімдейді. Бұл шынымен де солай ма?
Кремль басшыларына сену – өзін мүлдем құрметтемеу екені түсінікті. Олардың өтіріктерін аузын қозғалту арқылы оңай анықтауға болады. Әрине, олар бұл жолы да жатып жатыр. Бірақ қиындық мынада: осы өтірік бойынша орыстар сол 65 украиндықтарды оңай өлтіре алады, немесе бұрын жасалған жаппай кісі өлтіру қылмысын жаба алады.
Ал бұл жерде жағдайды түсіну үшін ақиқаттан кейінгі ұғымды тағы да қолдануға тырысамын. Яғни, ақиқат бұлыңғыр, фактілер эмоциямен алмастырылған, шындық қалаумен немесе қорқынышпен алмастырылған жағдай жасау.
2014 жылдың шілдесінде тағы бір ұшақ апаты – MH17 болғаны есіңізде ме? Владимир Путиннің санкциясымен Boeing 777 ұшағының жолаушысын атып түсірген ресейлік жауынгерлер болғаны туралы ақиқатты жоққа шығару мақсатында, нәтижесінде үш жүзге жуық адам, соның ішінде кішкентай балалар қаза тапты, Ресей нұсқадан кейін нұсқасын шығара бастады. Біреуінің екіншісіне қайшы келгені және оны әшкерелеу салыстырмалы түрде оңай болғаны маңызды емес. Ең бастысы көшедегі орташа адамды ақымақ қылу, ол ақыр соңында бас тартып, негізінен ақиқатқа жету мүмкін емес деп шешетін еді. Кремль өз қарамағындағы БАҚ арқылы жолаушылар авиалайнерін атып түсірген украиндық шабуылдаушы ұшақтар туралы жалған ақпаратты іске қосты. Тіпті мемлекеттік телеарна Boeing 777 ұшағының қасында украин жауынгерлік ұшағының қатыгез түзілген жалған фотосуретін жариялады. Одан кейін Украина әуежайында ғажайып жұмыс істеген «Испан диспетчері Карлос» туралы ертегі пайда болды. Соңында MH17-ні атып түсірген Бук әуе шабуылына қорғаныс жүйесі Украина қарулы күштеріне тиесілі және снаряд Киевтің бақылауындағы аумақтан жүзеге асырылды деген пайымдау пайда болды. Алдымен Беллингкаттың, содан кейін Халықаралық бірлескен тергеу тобының мұқият тергеулері Ресейдің кінәлі екенін бірауыздан дәлелдеді. Тергеу барысында Бұқ әкелінген әскери бөлім, оның қозғалу бағыты және қылмысқа қатысы бар барлық адамдар нақты анықталды.
Қазіргі жағдай он жыл бұрынғыдан біршама өзгеше. Ресми орыс дереккөздері қазіргі кезде бірауыздан бір нұсқаны ұстанады. Оны тұжырымдауға тырысып көрейік. Ресейліктердің айтуынша, «Ил-76» әскери-көлік ұшағы Харьков облысымен шекарада айырбасталған 65 украиндық соғыс тұтқынын тасымалдады деп болжанған. Бірнеше рет жасалғандай. Ресейлік шенеуніктер украиналық тарапқа ұшақтың бағыты мен оның жолаушылары туралы алдын ала хабарланғанын мәлімдеген. Болжам бойынша, жағдай туралы хабардар болғанына қарамастан, украиндық әскерилер Белгород әуежайына қонған кезде әуе шабуылына қорғаныс жүйелері бар ұшақты атып түсірді. Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің хабарлауынша, «Ресейді украиналық әскерилерді жойды деп айыптау» және осылайша тұтқындармен алмасуға тосқауыл қою мақсатында украина қарулы күштері ұшақты атып түсірді.
Негізгі ресейлік насихатшы, РТ мемлекеттік телеарнасының басшысы Маргарита Симонян тіпті ұшақпен рейдке шыққан украиндық соғыс тұтқындарының тізімін жариялады. Бірақ ол бірден тесіп өтті, себебі бұрын алмасқан жауынгер жарияланған тізімнен табылды.
Бұдан басқа, өлген орыстардың санына байланысты орыстың ресми нұсқасына қатысты үлкен күмән туындады. Олардың айтуынша, 65 тұтқынды тек үш күзетші алып жүрді. Ал біз, қарапайым азаматтар, тұтқындарды ұшақпен тасымалдау туралы не білеміз? Атақ рөлінде Николя Кейджмен бірге «Әуе түрмесі» культтік американдық әрекет фильмінде көргендерінен басқа. Тұтқындарды қандай қуатты әрі жақсы дайындалған айдауыл ертіп жүргені есіңізде бе? Бұл ұшақтың осындай мақсатта арнайы жабдықталғанына қарамастан. Аса қауіпті қылмыскерлерге арналған торлар болды, ал қалғандары аяқтарымен және қолдарымен өз орындарына тізбектеліп тұрды.
Әрине, шаршаған ИЛ-76-ның мұндай құрал-жабдықтарға да жақын еместігі анық, себебі ол қару-жарақ пен оқ-дәрілерді тасымалдауды қоса алғанда, әр түрлі мақсатта қолданылды. Демек, айдауыл әлдеқайда қуатты болуы керек еді. Ресей армиясының регламенті бойынша кем дегенде бес есе көп гвардияшылар болуы тиіс. Бұл жерде тағы бір ірі сәйкессіздік бар.
Алға жылжиық. Сканерленген деректер мен бейнекадрлар құлаған ұшақтың апатқа дейін солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай жылжымағанын көрсетеді, өйткені ол жақындау тәсіліне сәйкес болуы тиіс, бірақ оңтүстіктен немесе оңтүстік-батыстан солтүстікке қарай. Яғни, ол қонбай, аэродромнан осылай ұшып кетеді. Сондықтан неге тұтқындарды әкелген бұл ұшақ өздерімен бірге белгісіз бағытта ұшуға тура келеді.
Иә, сарапшылар осы қорытындыны жасады Олар өте шектеулі материалдан жасалады, сондықтан ештеңені нақты айтуға болмайды. Алайда ұшақтың қозғалысына қатысты барлық күмәндар Flightradar сайтының деректерімен жойылуы мүмкін. Бірақ жоқ. Себебі қандай да бір себептермен ұшақ транспондер өшіріліп қозғалды. Неге? Мысалы, апаттың себептері туралы ақиқатты орнатуды қиындату үшін, себебі бұл ақиқат ресейлік тарап үшін жағымсыз болар еді. Тағы да сол ақиқаттан кейінгі.
Жоғарыда айтылғандардан басқа тағы бір алаңдаушылық тудыратын нүкте бар. Мәселе мынада, ресми Кремль әзірге Украинаның ресейлік әскери ұшақтарды атып түсіргенін ешқашан мойындамаған. Оның үстіне ол не және қалай жойылғаны туралы ақпарат бермеді. Ресей Херсон аймағының алып жатқан бөлігінің үстінен қираған үш Су-34 жойғыш-бомбалаушы ұшағын немесе Азов теңізі мен Ил-22М11 әуе командалық пунктінің үстінен А-50 ұшатын радиолокаторын танудан бас тартқан соңғы оқиғаларды еске түсірейік. Жоқ болғанымен, соңғы екеуі туралы бірдеңе айтуға тура келді, бірақ Кремль өзінің әуе шабуылына қарсы қорғанысының қателігі мен екі маңызды және құнды ұшақты «достық отпен» құлату туралы шешім қабылдады, тек бұл украин әскерилерінің бизнесі екенін мойындамау керек еді.
Ил-76 туралы неге тән емес ақпараттық қызмет бар? Бәлкім, дәл осы жерде ақпараттық-насихаттық операция туралы айтып отырғандықтан шығар.
Сыртқы істер министрі Сергей Лавров НЬЮ-Йоркке БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерришпен кездесуге барды, және оған жоғары халықаралық деңгейдегі «украиндықтардың қатыгездігіне» шағым айтуға негіз қажет болды. Осы мақсатта Белгород, Донецкі шелліне «арнайы операциялар» жасалып, енді тұтқындармен бірге ұшақта жүрді. Ресей өзін жәбірленуші ретінде көрсетуге, кінәні ауырған бастан дені сауға ығыстыруға тура келді. Сондай-ақ батыс саясаткерлерін Украинаны қару-жарақпен көбірек қамтамасыз етпеуге сендіруге уәждер болуы керек. Себебі украин жауынгерлері ресейдің бейбіт қалалары мен ұшақтарын батыс қаруымен қоршауда деп болжанған.
Қазір украиналық тарап туралы. Ол қандай мінез-құлықпен жүруі керек? Бір жағынан, бағалау кезінде барынша ұстамды болуға, екінші жағынан, біздің қауіпсіздігімізге зиян келтірмейтін ақпаратты беруде барынша ашық болуға кеңес берер едім. Осы уақытқа дейін ресми Киев Белгород аймағында болған оқиғаны жариялауда бірнеше соққылар жасады. Алғашқы кезде ұшақтың құлауы туралы бравура мәлімдемелері пайда болды, содан кейін олар біраз уақыттан кейін ауытқып кетті. Бұл қазірдің өзінде жағдайға күмән тудырды. Бұдан әрі тұтқындармен алмасу тәртібі туралы, ресейлік тараптың қандай ақпарат бергені және не ұсынбағаны туралы нақты мәлімдеме болған жоқ.
Тек бірнеше сағаттан кейін ғана, жаңалықтар барлық халықаралық БАҚ-та таралып жатқанда, Украина Қорғаныс министрлігінің Бас барлау басқармасының мәлімдемесі пайда болды. «Бүгін (24 қаңтар – бірл.) Тұтқындармен алмасу болжанған болатын, ол орын алмаспады. Ресейлік тараптың айтуынша, бұл біздің тұтқындарымызды тасымалдаған ресейлік Ил-76 ұшағының құлауы нәтижесінде орын алған. Қазіргі таңда бізде ұшақ бортында кімнің болғаны және қандай мөлшерде болғаны туралы нақты және жан-жақты ақпарат жоқ», — делінген хабарламада.
Бұдан әрі Қорғаныс барлауы Украинаның «көлік құралдарының саны, тұтқындарды жеткізу бағыттары мен нысандары туралы хабардар болмағанын» баса айтады. Және бұл «көлік ұшағының 30 шақырымдық ұрыс аймағына қонуы қауіпсіз бола алмайды». Мәлімдеме мынадай сөздермен аяқталады: «Осыны негізге ала отырып, Украинадағы жағдайды тұрақсыздандыру және мемлекетімізге халықаралық қолдауды әлсірету мақсатында Ресей Федерациясының жоспарланған және қасақана әрекеттері туралы айтуға болады».
Соғыс қимылдары барысында әскери-көлік ұшағы соғысушы тарап үшін заңды нысана болып табылады. Мысалы, жаяу әскердің ұрыс машинасы немесе әдетте оқ-дәрі тасымалдайтын брюссельмен жабылған жүк автомобилі. Себебі, соғыс тұтқындарын айырбастауға арналған осындай көліктерге салып, оларды шекараға апаруға да болады. Бірақ бұл туралы соғысушы тарапты ескертпесеңіз, онда жүк көлігі де, жаяу әскердің ұрыс машинасы да шабуыл жасаудың ақталған нысанасына айналады.
Сонда басты сұрақ қалады: Ресей соғыс тұтқындарын белгілі бір ұшақпен тасымалдау туралы ескертті ме? Бәрі де оның жоқ екенін көрсетеді. Себебі біздің әскерилер Украина азаматтарын тасымалдайтын көлікке ешқашан от ашпас еді.
Бұл жерде президент Зеленскиймен тек халықаралық тергеу ғана ақиқатты анықтай алады дегенге келіспеу мүмкін емес. Ресейдің қалыпты, толыққанды тергеуге жол бермейтіні алдын ала белгілі болғанымен. Сөйтіп, тағы да ақиқаттан кейінгі мазмұнды болу керек болады.
