Батыс әлемінде христиан дінімен бірге кейінгі көне заманда өткен уақыттың сызықтық ұғымы өте тартымды естіледі. Олар уақыт (және онымен бірге тарих, адамзат және бар нәрсе) үнемі алға жылжып келе жатқанын айтады, демек, болашақтың бірде-бір сәті болған оқиғаны қайталай алмайды. Ал алға жылжып, адам бұрынғыдан да жақсы нәрсені түсінуді саналы түрде елестетеді. Сондықтан уақытты сызықтық қабылдау әдетте оптимизммен сипатталатыны таң қаларлық жағдай емес. Кейде ақталады, бірақ өте жиі болмайды. Соңғы нұсқаның көптеген мысалдарын тарихты ешкім тыңдағысы келмейтін мұғалім келтіреді.
Ақталмаған оптимизмнің классикалық ад науайы үлгісі — Франциск Фукуяманың «қырғи-қабақ соғыстың» аяқталуы мен КСРО басқарған Орталық және Шығыс Еуропа коммунистік режимдерінің құлдырауы әсерінен көрінген «тарихтың аяқталуы» идеясы. Алайда, либералды демократия мен нарықтық экономиканың соңғы жаһандық салтанатының орнына біз Батыстағы саяси және ең алдымен идеологиялық дағдарысты, хаостың артуын және әлемнің әр түкпірінде әскери қақтығыстар ошақтарының таралуын көріп отырмыз. Ресей-Украина соғысы, Хамастың Израильге шабуылы, Йемен хуторларының шабуылы, Сириядағы қантөгіс, Иран, Солтүстік Корея және Қытайдың агрессивтілігінің күшеюі – осы және басқа да мысалдар тарихтың «соңы» жоқ екенін көрсетеді. Олар Батыстың қазіргі саяси көшбасшылары өте маңызды бір сабақ ала алмағанын айқын көрсетеді: диктаторлар мен экстремистік қозғалыстарды жеңілдіктер немесе олардың агрессиясының ауқымы бақылана алмайды.
Украина үшін ең ауыр мысал – АҚШ-тың Ресейге қарсы соғыста бізді қолдау саясаты. Бір жағынан, оның өмір сүру фактісі қазірдің өзінде ресейлік агрессияны ойдағыдай тежеудің басты кілттерінің бірі болып табылады. Американдық (және кеңірек айтқанда, батыстық) қаржылық немесе әскери көмексіз украин әскері бұдан былай көп күресе алмас еді, ал экономика құлдырап кетеді. Бірақ, екінші жағынан, сарапшылар бірнеше рет ерекше атап өткен жол таң қалдырады: АҚШ-тың мақсаты – Украинаның жеңісі емес, оның жеңілісінің алдын алу. Бұл өте үлкен айырмашылық.
Джо Байден әкімшілігінің сыртқы саясатын негізгі жасаушылардың бірі оның ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Джейк Зұлқарнайын болып табылады, оның негізгі кредосы келіссөздер мен ымыраға келу арқылы қарулы қақтығыстардың шиеленісуіне жол бермеу болып табылады. Әрине, Зұлқарнайын бұл жолды бірінші болып жасаған жоқ. Бірақ ол Байденнің төрағалығы кезінде оның көрінісіне айналды.
Мұндай тәсілдің көрінісі – Ресейді тым көп арандатпау және шиеленісті туғызбау үшін Украинаға аса қажетті көптеген қару түрлерін жеткізудің кешігуі. Көптеген сарапшылардың пайымдауынша, егер Украина Қарулы Күштері батыс қару-жарағын (техниканы қоса алғанда) көбірек алса және қысқа мерзімде болса, онда 2022 жылы оңтүстікте табысты қарсы шабуыл жасау мүмкіндігі әлдеқайда жоғары болар еді. Кідіріс ресейліктерге тірек болуға уақыт берді, және біз бәріміз осы жаз бен күзде оның неге әкелгенін көрдік. Қақтығысты шиеленістіре алмау әрекеттері оның ұзаққа созылуына, демек, құрбандықтар мен қираулардың көп болуына әкеліп соқтырды.
Бұл соңғы апталардағы басты «жаңалықтар жасаушылар» — хиуалықтармен ұқсас оқиға. Иранның белсенді қаржылық және әскери қолдауымен Йемендегі ислам экстремистері (тек де юре ғана бар ел) әлемдік нарықтарға кері әсерін тигізетін негізгі өңірлердің бірі – Қызыл теңізде кеме қатынасын салдандырған. Олар американ кемелеріне ашық шабуыл жасады. Үздіксіз өршу. Байден әкімшілігінің 2021 жылы «Йемендегі гуманитарлық жағдайды жақсарту үшін» хиуалықтарды Дональд Трамп кезінде қосылған жаһандық террористік ұйымдар тізімінен алып тастағаны ирониялы.
Соңғы жылдары американдық пассивтілік пен шешімсіздіктің осындай мысалдары көп. Обама әкімшілігінің шешімсіздігі Сириядағы текетірестерді үкімет күштері мен оларды қолдаған ресейліктер жасаған көптеген соғыс қылмыстарымен толық ауқымды оқиғаға айналдырды. 2015 жылғы «Иран мәмілесі» Иранның ядролық қаруды одан әрі дамытуын және Ливанда, Сирияда, Иракта, Йеменде және аймақтың басқа да елдерінде одан да бақыланатын экстремистік қозғалыстарды өрістетуін тоқтатпады. Сондай-ақ, ресейліктер Украинаны лаңкестікке ұшырататын мыңдаған шахидтерді жеткізуден. Ал Дональд Трамптың солтүстік кореялық диктатор Ким Чен Ынды жеке харизмамен таңқалдыру әрекеттері Обама дәуірінің «стратегиялық шыдамдылық» саясаты сияқты нөлдік нәтижеге қол жеткізді. Солтүстік Корея Иранмен, Ресеймен және Қытаймен бірге әлемдегі бейбітшілікті басты қозғаушы болып қала береді.
Ресейдің агрессивті қадамдарына Батыста барабар реакциялардың болмауы жеке оқиға болып табылады. Және осы мемлекетке осылай барабар баға беру. 2008 жылы Ресейдің Грузияға жасаған шабуылынан кейін жаңадан сайланған президент Обаманың Ресей Федерациясымен қарым-қатынасты «ысырып тастауға» бастамашы болғанын еске салып кетуге болады. Символдық түймедегі жазуды аударудағы қате — «артық жүктелім».- «ысырып тастаудың» орнына мұндай әрекеттердің келешегіне тұспа-тұс болуы керек, бірақ жоқ. Осыдан кейін 2014 жылы Қырымды аннексиялауға және Украинаның шығысындағы агрессияға тым пассивті реакция және ресейлік шапқыншылық қарсаңында және оның барысында украиндықтарды қару-жарақпен қамтамасыз етуде жоғарыда аталған шектен тыс ұстамдылық орын алды. Көріп отырғанымыздай, бәрі орыс диктаторын одан әрі агрессияға ынталандырып, оны тежей алмады.
Бұл Ресей табиғатының, оның саяси элитасының және жалпы қоғамның терең түсініспеушілігінің бір бөлігі. «Тарихтың аяқталуы» туралы армандардан шабыт алған батыс көшбасшылары 90-шы жылдары ресей дағдарысын түрлі субсидиялармен және несиелермен, көбінесе ерекше шарттар мен талаптарсыз молынан көрсетті. Себебі олар (бір кездері Қытаймен болғандай) экономикалық өркендеу ресейліктер мен Ресейді халықаралық қауымдастықтың барабар бөлігіне айналдырады деп есептеді. Салыстыратын болсақ, Украинаға қаржылық қолдау көрсету жөніндегі келіссөздердің басында ядролық қарусыздану үшін көптеген шарттар қойылды.
Ақш-тың Ресейдің іс-әрекетіне қатал реакцияларының болмауы, Батыс Еуропаны ресеймен сауда жасауға деген ұмтылысымен (тіпті жарияланған құндылықтар есебінен де) айтпағанда, бізді уақыттың сызықтылығы туралы бастапқы сюжетке қайта әкеледі. Шынында да, тарихта бірде-бір екі жағдай бірдей емес. Бірақ олардың кейбіреулері соншалықты ұқсас, ежелгі гректер мен римдіктер уақытты циклді деп елестеткен кезде бірдеңені білген.
Нацистік Германияның 30-жылдарындағы «тынық мұхиты» тарихын еске түсірмеу мүмкін емес. Диктаторға жеңілдіктер мен индульгенция оның тәбетінің артуына және соғысқа еш кедергі келтірмеуіне ғана әкеліп соғатындығының канондық үлгісі сияқты. Бірақ соғыс алдында Черчилль айтқандай, «тәкаппарлар» да мазасызданады.
АҚШ-қа қатысты мұндай қателіктер, тарихи тәжірибені зерттеуге дайын еместігінен басқа, тағы бір маңызды негізге – Американың Ауғанстан мен Ирактағы интервенция қоғамы үшін травматикалық тәжірибеге ие, ол барлық күш-жігерге қарамастан фиаскода аяқталды. Егер тереңірек қазып алсақ, тағы бір осындай жарақатқа – Вьетнам соғысына ұшыраймыз. Осының бәрі диктаторлар мен лаңкестерге емес, «американ империализміне» әлемдік қиыншылықтарды кінәлауды ұнататын сол жақтағы Батыстағы қатты сынды күшейтеді. Президент Дональд Трамптың ұлттық қауіпсіздік жөніндегі бұрынғы кеңесшісі генерал Х.Р. Макмастер өзінің «Ұрыс алаңдары. Еркін әлемді қорғау үшін күрес»: «Тарихты үстірт түсіну көбінесе толық надандықтан гөрі жаңылыстыруға көбірек әкеледі». Мифтік «америка империализмінде» қазіргі заман проблемаларының түп-тамыры жатыр. Өткеннің өкінішке орай тәжірибесі зұлымдықтың жазаға тартылмайынша өсетіні анық аксиоманың үстінен шықпауы керек. Басқа жол жоқ.
Тіпті ресейліктердің өздері де Украинамен қандай да бір ымыраға келуге мүдделі еместігін жасырмайды. Жақында жарияланған басылымында Дмитрий Медведев былай деп анық айтқан болатын: «Ресейдің тарихи аумақтарында тәуелсіз мемлекеттің болуы енді соғыс қимылдарының қайта жандануына үнемі себеп болады. … Бұл он-елу жылдан кейін орын алуы мүмкін». Медведевтің маскүнемдігімен көп көңілді болуға болады. Бірақ Путиннің де, ресейліктердің басым бөлігінің де солай ойлайтынына күмән жоқ.
Он тоғызыншы ғасырдың ортасындағы Қырым соғысы сияқты әскери жеңіліспен ғана уақытша тежелген Ресейдің осындай мәңгілік, тарихи агрессивтілігін XXI ғасыр әлеміндегі өркениетті тәртіптің кем дегенде қандай да бір семсерін сақтауға ұмтылған мемлекеттердің жоғары кеңселерінде есте сақтау керек. Бұл тирлер, диктаторлар, лаңкестер, экстремистер – олардың барлығы жеңілдіктерді әлсіздік деп қабылдап, күш-қуатын ғана құрметтейді. Мұны украиндықтар ұмытпауы керек, олардың көбі ресейді қауіп ретінде қарастырмаған. Қырымды аннексиялағаннан және Донецк және Луганск облыстарының бір бөлігін басып алғаннан кейін де олар «Путиннің көз алдында бейбітшілікті көру» уәделерін келісті түрде тыңдады.
