Қарашаның басында Украина бірнеше шиеленіскен күнді бастан кешірді. Алғашында «Time» және «The Economist» журналдарында екі мақала жарық көрді. Екі материал да әр түрлі жанрда жазылып, әр түрлі тұлғалар мен процестерге арналғанымен, олар украин қоғамы үшін ақпараттық жер сілкінісінің әсерін тигізді. Олар көпшілік алдында айтпауға тырысқан, аулақ болған немесе тіпті асығып кеткен, қалың бұқараның меншігіне айналған. Бұл жеткіліксіз болғандай, президент Володимыр Зеленский бастаған билік 2024 жылдың көктемінде сайлау науқанын өткізу мүмкіндігін байыппен қарастырып жатыр деген әңгімелер бүкіл елге тарады.
Қазан айының соңында Киев халықаралық әлеуметтану институты әлеуметтік сауалнама нәтижелерін жариялады. Әлеуметтанушыларды мына сұрақ қызықтырды: украиндықтар соғыс кезіндегі сайлау туралы не ойлайды? Сауалнамаға қатысқандардың 81%- ы сайлау соғыстан кейін өткізілуі керектігін айтты, енді олар дер кезінде өткізілмейді. Сауалнамаға қатысқандардың тек 16%- ы ғана соғысқа қарамастан сайлауды өткізу керек деп санайды. Сондай-ақ, украиндықтардың басым бөлігі (2023 жылғы қазан айындағы жағдай бойынша 65%) интернет арқылы қашықтықтан дауыс беру идеясына теріс көзқараспен қарайды және осы уақыт ішінде бұрмалану қаупіне алаңдаулы. Тек 29% ғана дауыс берудің бұл түрін мүмкін деп санайды. Жұртшылық қашықтықтан дауыс беру идеясын жаппай қолдамайды. Бұл еліміздің түрлі өңірлеріне қатысты.
Осы фонда биліктің соғыс кезіндегі сайлауға дайындығы туралы әңгімелер қоғамдық аутсорсингтің қосымша элементіне айналды. Ұзақ әскери науқаннан психологиялық тұрғыдан таусылған ұлт биліктен түсініктеме тыңдағысы келді. 6 қарашада Украина президенті Володимыр Зеленский әрекет етуге мәжбүр болды. Ол соғыс уақытында 2024 жылы сайлау өткізу мүмкіндігі туралы тезиктер орынсыз екенін мәлімдеді.
«Біз қазір украинадан тек Ресей ғана күтетін жалған ақпараттың уақыты емес, мемлекет пен халықтың тағдыры тәуелді қорғаныс уақыты, шайқас уақыты екенін шешуіміз керек. Менің ойымша, қазір сайлау уақыты емес. Ал егер осы немесе сол саяси дауды тоқтатып, тек бірлікте ғана жұмыс істеуді жалғастыру қажет болса, онда мемлекетте оған тоқталып, қоғамға барлық қажетті жауаптарды бере алатын құрылымдар пайда болады. Қақтығыстарға және Украинаға қарсы басқа біреудің ойынына орын болмас үшін», — деді Мемлекет басшысы кешкі бейне-үндеуінде.
Кейіннен ОСК төрағасының орынбасары Серхий Дубовик сайлау тақырыбында сөз сөйледі. Шенеунік соғыс жағдайы кезінде сайлау өткізілмейтінін атап өтті. Бұл заң. Ал қалғандарының барлығы – саяси алыпсатарлық. Біраз уақыт сайлау тақырыбы өзінің өзектілігін жоғалтып, фонда сөніп қалды. Бірақ соғыс кезіндегі сайлау әлі күнге дейін жер бетіне шығатын мәселе деген сезім бар. Ал Зеленский кейінірек бұл дұрыс уақыт емес деп айтқанымен, билік күзде сайлау өткізу мүмкіндігіне белсенді қызығушылық танытты деген белгі бар. Және оның белгілі бір себептері бар.
2024 жылдың көктемінде сайлау өткізу қазіргі үкімет үшін тиімді болар еді. Володимыр Зеленский міндетті түрде екінші мерзімге жүгіруді жоспарлап отырған сияқты. Демек, оның командасының алдында сайлау науқанында жеңіске жету міндеті тұр. Президент Кеңсесі қоғамдық қолдаудың деңгейін үнемі қадағалап отырады. Егер толыққанды соғыстың алғашқы жылында Зеленскийге деген сенім даусыз болса, қазір оның біртіндеп төмендеу үрдісі байқалады. Бірақ келесі көктемде президенттік сайлау өткізілсе, Зеленский жеңісті тойлайтыны сөзсіз. Оның рейтингі бірнеше айдан кейін қауіпті сыни деңгейге дейін төмендеген болар еді деп санайтындар аз. Бірақ бір жылда екі-үштен бәрі мүмкін. Сайлауды уақытында ұзақ уақытқа кейінге қалдыру президент үшін соғыстың белгісіз нәтижесі, шығын, сондай-ақ қоғамда жинақталған мәселелер жағдайында сайлау проблемаларын тудыруы мүмкін. Сондықтан 2024 жылғы көктемгі сайлау екіталай оқиға, бірақ Зеленский командасы үшін қалаулы.
Бұдан басқа, егер билік сайлауды кестеге сәйкес өткізуге тырысқанын гипотетикалық тұрғыдан елестетсек, олар соғыс кезінде өтетін шығар. Соғыс қимылдарының бірнеше айдан кейін аяқталатыны күмәнді. Бірақ соғыстың белсенді кезеңінде сайлау тым көп шектеулер мен тәуекелдер болып табылады. Атап айтқанда, нақты саяси бәсекелестіктің жоқтығы. Телетон саяси өрісті тазалап, бұрынғы көптеген жоғарғы саясаткерлерді маргиналдандырды. Мұндай жағдайда әдеттегі сайлау процесін елестету қиын. 2024 жылдың көктемінде қазіргі президенттің ешқандай салмақты бәсекелестері болмас еді. Ал сайлау науқаны мемлекет басшысына деген сенім референдумы сияқты болар еді. Соғыс уақытында демократияны күмәнді мерекелеудің бір түрі, ол авторитарлық режимдердегі сайлау науқандарын көбірек еске түсіреді.
Соғыс кезеңіндегі сайлау сайлаушылардың қауіпсіздігіне қауіп төндіріп қана қоймай. Бұл әлеуметтік алауыздық, сенімнен айрылу, халықтың әр түрлі топтарының жасанды қарсы тұру қаупі. Соғыс жағдайы жағдайында билік Украинаның ішінде халықтың әр түрлі жігі мен шетелге шыққан азаматтар үшін сайлауға қатысу үшін тең жағдай жасай алмас еді. МиОларға қатысқысы келетіндер өздерінің дауыс беру құқығын жүзеге асыра алмайды. Сондай-ақ сайлау күні әуе рейдтері мен снарядтар болған жағдайда не істеу керектігі түсініксіз. Себебі, сайлаушыларды жер асты баспаналарының барлық жеріне орналастыру мүмкін емес, ал сайлау процесін үзіп тастауға немесе бірнеше күнге уақытында созуға болмайды. Әскери қызметшілердің дауыс беруі – бұл жеке проблема. Қарсыластың отымен қалай дауыс беруге болады? Сондықтан соғыс жағдайы бойынша сайлауда Украинаның кем дегенде бірнеше миллион азаматы дауыс беру құқығынан айырылады.
Әрине, сайлауды кесте бойынша өткізіп, оларды ресми түрде жеңуге болады. Осындай қадамның түрлі негіздемелерін жасау. Мысалы, серіктестердің сыртқы қысымына, заңдылықты сақтау қажеттілігіне, сондай-ақ жоспарланған сайлаудан басқа да жорамал преференцияларға сілтеме жасау керек. Бірақ қазіргі президентті жеңу оның украин қоғамы арасындағы заңдылығына нұқсан келтірер еді. Биліктің соғыс кезіндегі сайлауға келісімі зорлық-зомбылық эмоциялық реакция туғызған болар еді. Ел ішіндегі бірлік тез жойылатын еді. Қызу пікірталастар мен даулар басталатын еді. Президент барлық шығынмен қызметте қалғысы келді деген айыптаулар толқыны пайда болар еді. Айта кетерлік жайт, ақшаны сайлау процесін ұйымдастырудың орнына әскерге бағыттауға болар еді. Ал Мәскеу осының бәрін тамашалағанына қуанышты болар еді. Егер украиндықтар өзара дауласып, назарын агрессорға тойтарыс беру қажеттілігінен гөрі сайлауға аудара бастаса, Кремль көңілі толатын еді.
Президент сайлауында ресми түрде жеңіске жетуге болады. Соғыс жағдайы кезінде сайлаудың белгілі бір құқықтық негізі болуы үшін заңдарды түзетуге де болады. Бірақ сонымен бірге әлеуметтік легитимділікті жоғалтуға да болады. Ал бұл жағдайда келеңсiз салдарлар ұзаққа созылмайды, мемлекет iшiнде iшкi қақтығыстар қаупi туындайды. Ал бұл Украина үшін соғыс және сыртқы ресейлік қауіп жағдайында тиімсіз.
