2014 жылы Ресей Қырымды заңсыз аннексиялап, Донбаста сепаратистік қозғалыс құрып, кейін Украинаға өзінің тұрақты әскерімен және арнайы мақсаттағы күштерімен шабуыл жасады. Ресей агрессиясының әрбір жағдайында АҚШ жауабы барабар емес, жеткіліксіз, не шешімсіз деп сынға ұшырады.
Мәскеу факторы — Вашингтондағы төрт негізгі саяси шешімді талдаған Евгений М. Фишельдің зерттеуі. Ақш-тың екі республикалық және екі демократиялық әкімшілігі Ресей Федерациясымен қарым-қатынасты құрған кезде Украинаның егеменді мемлекет ретіндегі мәртебесін ескерді ме – Фишель ауыр сұраққа жауап береді. Бұл кітап алғаш рет саяси пікірталастар, бұрынғы саясаткерлер жазған ретроспективті мақалалар, бұрынғы жоғары лауазымды шенеуніктердің ресми естеліктері, олармен және репатрианттармен сұхбаттасу туралы деректі дәлелдер мен құпиясыздандырылған материалдарды біріктіреді. Басылым 2023 жылы Vivat баспасынан жарық көрді.
Евгений М. Фишель — АҚШ Мемлекеттік департаментінде 30 жылдан астам еңбек өтілі бар посткеңестік елдер бойынша сарапшы.
Дежа ву сәті
Сыртқы істердің эбб және ағымында иілгіш нүктелер, элиталық парланста, немесе мұқият салыстыру сәттері, әдетте жаңа кезеңдердің басталуын, кейде тіпті халықаралық қатынастарда дәуірлердің пайда болуын анықтайтын қалың бұқара жаргонында болады. Кейбіреулер осындай бір сәт аязды күз күні сопылықта өткен әңгімеде түсірілген деп есептейді.
Әңгімеге бас қолбасшы мен АҚШ-тың Шығыс Еуропа еліндегі елшісі қатысты, ол ұзақ жылдар бойы сыртқы агрессиядан кейін әлі күнге дейін өршіп тұрды. Елші, АҚШ Дипломатиялық қызметінің мансаптық мүшесі, Шығыс Еуропа елінің тәуелсіздігін қолдауда американдық ұстанымын нығайтуды жақтады. Атқарушы билік басшысына арнаған сөзінде елші Вашингтонның Мәскеудің көршісіне қысым көрсетуіне қарсы өзінің принципті ұстанымына шындыққа сай болу үшін жеткілікті ресурстары бар екеніне сенім білдірді, «егер біз берік сызыққа жабысып, одан ауытқымасақ». Елші мәскеуліктердің көршісінің тәуелсіздігі туралы көзқарастары «өз идеяларымыздан мүлдем өзгеше» болғандықтан «берік сызық» қажет екенін қосты.
Президент өз креслосына қайта оралып, Кремль басшысы көршісінің егемендігін құрметтеу туралы сөзін кері қайтармайтынына сенімді жауап бергенде, елші дипломатиялық жолмен президенттің Мәскеудегі әріптесінің бұрынғы әрекеттерін «оның сенімді еместігін көрсетті» деп ұсынды. Бұған жауап ретінде президент «өте өткір және сарказмды қозғай отырып: «Мені Ресеймен соғысқа барғың келе ме?» деп сұрады. Бәлкім, осы қатал жауабын түсіндіру үшін президент Кремльдің орта көрші түрінде кордон санитариясын құру идеясы «ресейлік ықпалда, қорғау үшін фальшборт ретінде… одан әрі агрессиядан түсіндім».
Бұл әңгіме жетпіс бес жылдан астам уақыт бұрын болған. Зардап шеккен ел Украина емес, Польша болды. Агрессорлық ел КСРО болды, американ президенті Франклин Д. Рузвельт болды, ал кордон санитариясы идеясы, әрине, Джозеф Сталинге тиесілі болды. Айырмашылықтарға қарамастан, әсіресе біздің түйсіктеріміздің (және жаңсақ түсініктеріміздің) Мәскеуге қалай қатысты екендігі туралы сөз болғанда, немесе «Мәскеу факторы» біздің де-фактомызға, ал кейбір жағынан де-юреге, Еуропаның географиялық орталығындағы көршімізге қатысты саясатқа әсер етті.
Еуропа, бүтін, еркін және бейбітшілікте
Ресейдің Украинаға қарсы соғысы сегізінші жылға аяқ басқандықтан, Батыс демократиялары Мәскеудің осы көрші мемлекеттің аумақтық тұтастығын одан әрі бұзуы туралы не істеуі керек және жасамауы тиіс деген пікірталастар Байден әкімшілігінің бірінші жылы бойы жалғасты. Шын мәнісінде, 2014 жылдың ақпан айында Мәскеудің Украинаның Қырым түбегін заңсыз басып алуынан басталған өңірлік дағдарыс батыстың, әсіресе американдық, саясаткерлердің алдында тұрған сыртқы және қауіпсіздік саясатының терең және іргелі сын-тегеурінін еске салады. Бұл сын-қатердің басты мәні бір-бірімен қарама-қайшы келетін екі басымдықтың арасында дұрыс тепе-теңдікті сақтау болып табылады: Ресеймен өзара іс-қимылды сақтап қалу – геостратегиялық қажеттілік, алайда бұл өзара іс-қимылдың жағымсыз болуы мүмкін деген пікірлерімен, Украинаға Вашингтондағы республикалық және демократиялық әкімшіліктер кеңінен қабылдаған «Еуропаға тұтас, еркін және бейбітшілікте» қосылуына көмектесу.
Саясаттың бұл тізіміндегі екінші нұсқасын алғаш рет президент Джордж Х.У. Буш ашты, ол мүмкіндікті 1989 жылы мамырда Батыс Германияның Майнц қаласында сөйлеген сөзінде «Еуропа біріккенге дейін» «қырғи-қабақ соғысты» қарауға болмайтынын мәлімдеген болатын. Бұл саяси сөз «Еуропа, бүтін, еркін және бейбітшілікте» деген сөз тіркесінің мағынасын уақыт өте келе егжей-тегжейлі баяндап, оны өңірлік даму эволюциясы контекстінде орналастырған АҚШ-тың кейінгі әкімшіліктеріне бағыт берді.Қырғи қабақ соғыс аяқталған сәттен бастап динамика. Мысалы, 1997 жылы НАТО-Ресей құрылтай заңына қол қойған кезде президент Билл Клинтон «бейбіт, демократиялық, бөлінбеген Еуропа» үшін жіберіп алған мүмкіндіктерге сілтеме жасады.
Джордж Буш әкімшілігі мұндай Еуропаны географиялық Еуропада, әсіресе Украинада орналасқан посткеңестік мемлекеттер сәтті өзгерген жағдайда ғана құруға болатынын одан да айқын көрсетті. Шынында да, 2008 жылы Ресей Грузияға басып кіргеннен кейін Мемлекеттік хатшы Кондолиза Рик АҚШ «Украинаның тәуелсіздігі, оның демократиясы тұтас, еркін және бейбітшілікте Еуропа үшін маңызды деп ежелден-ақ сенді» деп мәлімдеді.
Обама әкімшілігі, осы кітапта зерттелген соңғы әкімшілік сол бағытта жылжуын жалғастырды. Атлант кеңесі өткізген ықпалды конференцияда сөз сөйлеген сол кездегі вице-президент Джо Байден трансатлантикалық қауымдастыққа құрмет көрсетіп, НАТО-ға және оның ашық есіктеріне «біздің құндылықтарымыз бен міндеттемелерімізді бөлісетін еркін халықтар үшін, ал құлдық халықтар ішінен олар да Еуропаға тұтас және еркін қосыла алатын күнді армандайтындар үшін» құрмет көрсетті.
Бірақ бұл (бәлкім, тек риторикалық) Украинаны қамтитын «Еуропа тұтас, еркін және бейбітшілікте» қолдау білдіру тек суреттің бір бөлігі ғана. АҚШ-тың аймақтағы саясатының түрлі сыншылары Украина алдындағы өз міндеттемелерін орындау туралы сөз болғанда АҚШ-ты әр түрлі стандарттарды қолданды деп айыптады. Мұндай сынның ең жақсы мысалдарының бірі Пол Гоблдың 2014 жылы шыққан «Украина дағдарысындағы Батыстың нағыз қос стандарттары» атты мақаласында автор «Мәскеу үнемі төмен стандарттарды ұстанады» деп тұжырымдаған. [інші пострадянські держави]… және бекітілген нормалары жоқ… Батыстың серіктесі болғысы келсе, оның ел ішінде және халықаралық деңгейде қалай әрекет ету керектігі туралы нұсқауы жоқ». Посткеңестік қоғамдар мен саясат бойынша халықаралық деңгейде танылған сарапшы Гобл «егер қандай да бір басқа ел болса» деп пайымдауға аттанды [зробила те, що Росія робить з Україною]- Батыс мұны басып кіру, халықаралық құқықтың айқын бұзылуы деп саралап, ең алдымен басқыншыларға тойтарыс беру үшін не істей алатынын өзінен сұрайды. Бірақ бұл жағдайда көптеген батыс саясаткерлері мен пікірбілдірушілері агрессорды түсініп, жәбірленушіні айыптау үшін үлкен күшке кетті». Бәлкім, Гобл дұрыс болған шығар.
Бәлкім, бірде-бір құжат Украинаның ядролық қарусыздануын нақты бекіткен 1994 жылғы Будапешт меморандумынан гөрі осы динамикаға тән шиеленісті бейнелемейтін шығар. Осы құжаттың шарттарына сәйкес, Украина КСРО-дан мұраға қалған ядролық арсеналдан бас тартты , ол кезде әлемде үшінші орында (жер шарындағы нысаналарды соғуға қабілетті 176 құрлықаралық баллистикалық ракета және барлығы 1272 ядролық оқтұмсық) — қаржылық өтемақыға, сондай-ақ АҚШ, Ұлыбритания және Ресей Федерациясынан «қауіпсіздік кепілдігіне» алмасты. Бұл кепілдіктер Украинаны күш көрсету қаупінен және экономикалық мәжбүрлеуден қорғауға, сондай-ақ КСРО ыдыраған және халықаралық қоғамдастық мойындаған шектерде оның егемендігі мен аумақтық тұтастығын сақтауға уәде берді.
Сонымен қатар АҚШ Ресейдің өзі посткеңестік трансформациядан өтеді деген елеулі геосаяси ставка жасады. НАТО-ның негізін қалаушы заңы – Ресей Вашингтонның Ресейдің Батыспен, атап айтқанда НАТО-мен сындарлы өзара іс-қимылы туралы көзқарастарына толы. 2014 жылдың ақпан айында басталған Ресейдің Украинаға басып кіруі ақш-тың аймақтағы осы бәсекеге қабілетті мүдделерін ерекше атап өткенімен, бұл қарама-қайшылықтар Украинаны ядролық қарусыздандыру жөніндегі американ-украин-ресей келіссөздері барысында ғана емес, тіпті Кеңес Одағы ыдырағанға дейінгі кезеңде де айқын көрінді. Президент Джордж Х.У. Буштың 1991 жылғы тамызда «Тауық Киев» деп аталатын сөзі осының жарқын мысалдарының бірі болды, онда ол сол кездегі кеңестік көшбасшы Михаил Горбачевті қоздырған шығар , ол Мәскеуден үлкен дербестікті талап еткен украиндық азаматтық қоғамды «суицидтік ұлтшылдыққа» қол жеткізбеуге шақырды.
Ресейдің Еуразиялық құрлықта үстемдік етуі мен ұлы держава ретінде өзін-өзі ілгерілетуі салдарынан ғана емес, Украинаға американдық көзқараста Мәскеудің маңызды орын алатыны таң қалдырмайды. Әрине, біздің аймақ туралы американдық түсінігіміз де маңызды фактор болып табылады. «Ресеймен» американдық мәдени қақтығыстың әр түрлі аспектілері американдықтардың Ресей, Кеңес Одағы, жалпы аймақ туралы түйсіктері мен жаңсақ түсініктеріне айтарлықтай ықпал етті. «Ресей» және «Кеңес Одағы» терминдерін ғалымдардың, мәдениет қайраткерлерінің, институттардың, жоғары лауазымды саяси қайраткерлердің әр түрлі компоненттерімен қатар шатастыруы американдық психикада екі терминнің бірін-бірі алмастыратындығы туралы ұғымды нығайтты. Әсері соншалықты күшті болдыТіпті КСРО-ның ыдырауы және оның қираған жерлерінде он екі тәуелсіз елдің пайда болуы Ресей мен Украинамен қатар «Ресей» мен «Кеңес Одағының» бірін-бірі алмастыруы туралы терең ұғымды әлі де жойған жоқ.
