Дәл осыдан отыз жыл бұрын Ресейде ерте ме, кеш пе жағдайға әкелетін оқиғалар орын алды: тоталитаризм белгілерін жиі жинап жатқан авторитарлық режим, көрші елдерге қатысты барынша агрессивтілік, Батысқа, ең алдымен АҚШ-қа қарсы бағытталған қатал насихат, оппозицияны ғана емес, жалпы Кремльден тәуелсіз кез келген ұйымдарды қатыгездікпен қудалау және т.б.
Кейіннен Ресейде «қара» («Қара Қазан») деп аталатын 1993 жылдың қазан айында Украина азаматтары, тіпті тәуелсіздікке айтарлықтай күмәнмен қарағандар да мәскеуліктерден бөлінудің артықшылықтарын алғаш түсінді. Дәл сол жерде оларда азамат соғысының белең алуында қарулы тәртіпсіздіктер, парламенттегі көшелердегі танкілер, жүздеген адам қаза тапты, толыққанды парламентаризмді жою, терең саяси дағдарыс орын алды. Шын мәнісінде, бізде бір ғана проблема болды – инфляцияны галлопингтеу, сондықтан ресейліктермен салыстырғанда біз үш онжылдық бұрын жұмақта дерлік сезіндік.
Мәселен, 1993 жылдың 3 қазанынан бастап Ресейдегі саяси текетірес Сессия залдарынан шығып, Мәскеу көшелерінде жан-жаққа тарап кетті. Парламент жақтастарының наразылықтары (ол кезде ол әлі Де Ресейдің Жоғарғы Кеңесінде болды) қарулы қақтығыстарға тез өрши түсті, алдымен құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен (кейін полициямен). Кейіннен әскер текетіреске қосылды.
Мерейтойына орай ресейлік кинотеатрлардың экрандарына Александр Велединский түсірген «1993» қысқа атағымен көркем фильм шықты. Фильм Сергей Шаргуновтың сол атпен жазылған романы негізінде түсірілген. Әрине, кітаптың да, фильмнің де авторлары Виктор Гюгоға, оның «Жыл 93» атты өшпес романына дау айтуға тырысқаны анық. Себебі, ұлы француз жазушысының кітабындағыдай тарихи оқиғалар бір отбасындағы күрделі қарым-қатынас призмасы арқылы баяндалады. Дегенмен орыс «секвестрі» тіпті Ұлы Француз төңкерісі заманы туралы белгілі романға көркемдік қуаты жағынан да, тарихи оқиғаларды бейнелеу реализмі тұрғысынан да жақын келмейді. Кремльдің үгіт-насихат қармауышында қысылған қазіргі ресейлік кинода қандай тарихи ақиқатты білдіруге болады.
Фильмде патос пен арзан символизм көп кездеседі. Бірақ фильмнің (романның) моральдық мәні неде? Кім жақсы, кім жаман, кім дұрыс, кім дұрыс емес? Жаһаннам біледі. Авторлар үшін ең бастысы не болды? Либералдар мен демократтар үстемдік еткен дәуірдің қаншалықты қорқынышты болғанын көрсету үшін. Ельциннің елге не әкелгені. Сол кездегі Ресей президентіне қарсы бүлікшілер, бәлкім, жағымды кейіпкерлер болуы керек еді. Бірақ мүмкін емес. Бүлікшілер әрқашан жағымсыз жағдайда болуы керек, себебі олай болмаған жағдайда Кремль түсінбеуі мүмкін. Бірақ көтеріліс нәтижесінде президент билігінің күшеюі мүлдем жағымды құбылыс болып көрінуі тиіс. Сондықтан мұнда дана болыңыздар. Біресе, роман оқып немесе фильмді көру кезінде уақыттың ресейлік саяси болмысын түсінуге тырысатын кез келген адам одан да шатастырады.
Бірақ ол кезде Мәскеуде шын мәнінде не болып жатыр? Неліктен 1991 жылы тамызда «Ақ үйдің» алдында баррикадалардың бір жағында бірге тұрған халық екі жылдан кейін өлімге душар болды (сөзбе-сөз) жауға айналды?
Бұрынғы одақтастар арасындағы текетірес 1993 жылдың 21 қыркүйегінде Борис Ельцин «Кезең-кезеңмен конституциялық реформа туралы» No 1400 Жарлыққа қол қойған кезде басталды. Ол басталмады – ол әлдеқайда ертерек, сипатталған оқиғалардан кем дегенде бір жарым жыл бұрын, Ресейдің бірінші президенті «кристалл-демократ» ойнаудан шаршап, билікті көбірек бөлшектеп, онымен бірге «Отбасына» ақша бөле бастағанда басталды. Ресей басшысы қазіргі заң шығарушы билікті толығымен жойып, оның үстемдігіне кедергі келтірмейтін (елді талқандайтын) жаңасын құруды ұйғарды.
Осы жарлықпен Ельцин құқықтық қақтығысқа кірді, себебі сол кездегі қолданылып жүрген құқықтық база (оның ішінде Ресей Федерациясының Конституциясы) оған мұндай түбегейлі өзгерістер енгізуге мүмкіндік бермеді. Одан да көп болса да, оның Верховна Раданы таратуға құқығы болмады.
Бірақ ол кездегі Ресей парламенті қазіргі Мемлекеттік Думаға қарағанда әлдеқайда көп өкілеттіктерге ие болды. Сондықтан Ресей Федерациясының Жоғарғы Кеңесi өз билiгiн пайдаланып, елiмiздi президенттiк-парламенттiк-президенттiкке айналдыру керек деп шештi. Нәтижесінде Ресей Федерациясының жаңа Конституциясының жобасына байқау басталды.
Сол заманның әлеуметтік жағдайы отқа отын қосты. Премьер-министр Егор Гайдардың батыл экономикалық реформалары соққы терапиясы деп айту сәнді болды. Олар орыстардың өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуіне әкелді. Бұл күз уақытша болғанымен, 1993 жылдың күзіне қарай ол ең ауыр формаларға ие болды. Ал оппозиция депутаттары президентпен текетірес кезінде мұны қабылдай алмады.
Оппозицияның көшбасшылары Ельциннің ең жақын серіктестері, Верховна төрағасы Рада Руслан Хасбулатов пен вице-президент Александр Руцкой болды. Бір қызығы, оппозиция ұлттық-патриоттық және реваншистік риториканы қолдана бастады, Ельцинді Батыстың реформаларға деген талабын «шектен тыс фаворит» деп сынға алды. Сондықтан батыс әлемінің, сондай-ақ бұрынғы кеңестік республикалардың, соның ішінде Украинаның да Ресей президентін қолдағаны таң қаларлық жағдай емес. Бұл жерде Ельцинді жағымды батыр деп атау өте қиын екені түсінікті болғанымен.
Ресей Президенті өз қарамағындағы барлық қызметтерге парламент жұмысына біртіндеп тосқауыл қоюды тапсырды. «Ақ үйді» телефоннан, судан, азық-түлік қорынан кесіп тастаған. Кейіннен ғимарат істен шықты, сондықтан депутаттарға шамшырақпен кездесулер өткізуге тура келді.
Парламентарийлер өз жақтастарын ғимарат астына жиналуға шақыра бастады. Барлығы «Ақ үйдің» дауылға ұшырағанын күтті. Және дәлелді себептермен. Сонымен бірге парламентте адал әскери басшылардың қару-жарақтары жинақтала бастады. Руцкой «орыс парламентаризмін қорғаушылардың» қарулы жасақтарын құра бастады. Ал атыстармен және адам құрбандарымен алғашқы стихиялы қақтығыстар қыркүйек айының соңында орын алды.
1 қазанда Ельцин «Ақ үйді» тығыз қоршап алуға бұйрық берді. Ал жедел өршу 3 қазанда басталды, ол кезде қазан алаңындағы Ленин ескерткішінің жанында президенттікке қарсы митингке мыңдаған оппозиция жақтастары алғаш жиналды. Агрессивті сөздермен жылынып, олар полиция кордондары арқылы сындырып, парламентке сап түзеді. Ақ үйдің балконынан наразылық білдірушілерді оппозиция басшылары қарсы алып, батыл шаралар қолдануға шақырды.
«Жастар, ұрысқа дайын ерлер! Сол жақтан сап түзеген жер! Жасақтар құрып, бүгін әкімдік пен Останкиноны дауылға ұшырату керек», — деп атап өтті генерал-майор атағында болған Руцкой.
«Айбынды жауынгерлерімізді кремльді усурпермен, бұрынғы қылмыскер Ельцинмен дауылға ұшырату үшін осында әскерлер мен танкілерді әкелуге шақырамын. Ельцин бүгін Матросская Тишинада түрмеге қамалуы тиіс, оның барлық сыбайлас жемқорлық клипі түрмеге қамалуы тиіс», — деді А.Хасбулатов.
Осы құдіретті өтініштердің барлығы ақыр соңында қанды орындауларға айналды. Бүлікшілердің өз іс-әрекеттерінде кеңестік рәміздерді пайдаланғаны қызық. Атап айтқанда, наразылық білдірушілер Мәскеу қаласының мэриясын дауылға ұшыратқанда, оның үстіне қызыл ту көтерді. Бүлікшілер ешқашан Останкиноны ала алмады.
Көптеген құрбандары бар наразылық білдірушілердің қарулы шабуылдары Ельцинге әскерді қатал пайдалануға моральдық-құқықтық құқық берді. Президент Тверская көшесіне бір мезгілде ондаған мың жақтастарының жиналып отырғандығымен нығайды. Белгілі актерлер, жазушылар, музыканттар, ғалымдар теледидардан бір-бірінен кейін пайда болып, президентке қолдау білдірді.
4 қазан күні таңертеңнен бастап Ресей парламентінің жанында броньды машиналар тұрды. Ақ үйде танкілердің ұмытылмас суреті оның қабырғаларын қара күлмен жауып тұрғанын бүкіл әлем көрді.
Генерал-майор Руцкойдың әскерилерге айқайлап, оларды өз жағына жаулап алу немесе ең болмағанда бейтараптықты сақтау әрекеттері сәтсіз аяқталды. Снарядтар кешкі сағат беске дейін жалғасты. Кейін арнайы мақсаттағы бөлімшелер ғимаратқа кіріп, тірі қалғандардың бәрін ұстады. Руцкой мен Хасбулатовты Ельциннің қауіпсіздік жөніндегі бастығы Александр Коржаков жеке өзі таңдап алды. Олар Лефортово тергеу изоляторына жіберілді.
Қызметтік тергеу деректері бойынша 3-4 қазанда 124 адам қаза тауып, 348-і жарақат алды. Алайда, «Мемориал» құқық қорғау ұйымының белсенділері атыс кезінде кем дегенде 159 адам қаза тапты, ал олардың 28-і әскери қызметшілер болды деп мәлімдеген.
Ельцин қарсыластарының толық жеңісін атап өтті. РесейДің Жоғарғы Кеңесінің таратылды. Ол алғаш рет 1993 жылы 12 желтоқсанда сайланған Мемлекеттік Думаға ауыстырылды. Сонымен бірге «Ельцин» Конституциясы бойынша референдум өткізілді. Оның нәтижесі, әрине, жағымды болды. Ал Дума президент үшін өте үлкен өкілеттігі бар және парламент үшін өкілеттігі қысқартылған жаңа Негізгі заңды бекітуге асыға алмады.
Батыс та, Ресей либералдары да конституциялық реформаны негізгі проблема ретінде көрген жоқ. Керісінше: саяси дағдарыс еңсерілді, президент пен парламент арасындағы өкілеттіктер шекарасының бұлыңғырлығына қатысты ықтимал қақтығыстар жойылды, кеңестік-императорлық өш алуға жол берілмеді. Ал, жалпы айтқандай, Ельцин биттің ұлы болғанымен, ол біздің баламыз.
Ельциннен кейін осындай жаман Путин келіп, 1993 жылдың күзіндегі оқиғалардан кейін пайда болған барлық конституциялық артықшылықтарды пайдаланып, тіпті Украинаға қарсы соғыс бастайтынын кім болжай алар еді. Егер үстірттен әрбір алғашқы Хьюцулдан сұрай алмасаңыз, және ол өз құбырына мамықтап: «Көп ұзамай Бұлшық еттермен соғыс болады, біз одан ешқайда шықпаймыз» деп сөзсіз айтар еді. Фортунат айтушыға бармаңыз.
