1797 жылдың желтоқсанында Париж 28 жастағы генералды қарсы алды, ол өз әскерінің басында францияға жаулардың тұтас коалициясына, ең алдымен австриялықтарға қарсы соғыста жеңіс әкелді. Жас және тұрақсыз республика бірнеше жыл ішінде алғаш рет өздерін қауіпсіз сезініп, болашаққа оптимистік жоспарлар жасай алар еді. Француздардың көбі жақсы болашаққа деген сенімін табандылығы мен көшбасшылық қасиеттері шын мәнінде таңғаларлықтай болған осы жас генералмен байланыстыра бастады. Оның есімі Наполеон Бонапарт болды.
Оқиғаның қалған бөлігі белгілі. Наполеон Францияны басқарды, алдымен Бірінші консул, кейіннен император ретінде. Ол бір кісілік диктатура орнатып, тек әскери адам ғана емес, мемлекет қайраткері атанды. Францияның қазіргі заманғы құқықтық жүйесінің негізін қалаған Наполеон кодексі, оның экономикалық институттарын жаңғырту және басқа да көптеген мемлекеттілік жетістіктері – тек әскери жеңістер үшін ғана емес, көптеген адамдар наполеонды әлі де еске түсіретіндей.
Осыған қарамастан, оның мұрасы әлі күнге дейін даулы болып келеді. Бұл пікірталастардың маңызды элементтерінің бірі жоғарыда аталған жетістіктердің Наполеон соғыстарындағы көптеген өлімдерге лайықты болған-болмағандығында. Ал әскерилерге, тіпті ең таланттыларға да мемлекет басшысы болу керек пе?
Соғыс, әсіресе, сыртқы агрессорға қарсы соғыс әрдайым әскерилердің ықпалының күшеюі болып табылады. Әсіресе бұл соғыс жеңіске жетеді. Тарих жеңістерден (және кейде жеңілістерден) кейін қолбасшылардың ықпалды мемлекет қайраткерлеріне айналып, көбінесе мемлекеттерді құқықтық немесе күштеп әдістермен басқарғанын көптеген мысалдар біледі.
Бүгінгі Украинаның болмысы ресейлік шапқыншылық жағдайында украиндықтар басқа ешкім сияқты өз әскеріне сенетіндей. Жаумен сәтті текетірес Украина қарулы күштерін мақтанышқа айналдырды. Ол белгілі әскери басшыларды, ең алдымен, Украина Қарулы Күштерінің Бас қолбасшысы Валерий Залужнийді қоғамда аса танымал етті. Залужныйдың өзі саясаттағы өз амбицияларын сөз немесе іспен тұспалдап айтпағанымен, соңғы бір жарым жыл ішінде көптеген украиндықтар үшін ол сөзсіз беделге және соғыс аяқталғаннан кейін мемлекетте ақырында «тәртіпті қалпына келтіруге» тиіс адамның рөліне қалаулы үміткерге айналды.
Қазіргі таңда мұндай даму екіталай болып көрінеді. Бірақ тарих бізге ештеңе үйретпесе, «ешқашан ешқашан айтпаған» деген сөз, әсіресе 2022 жылдың 24 ақпаннан кейін. Әлеуметтік болмыс — Валерий Залужний немесе Украина Қарулы Күштерінің басқа да белгілі қолбасшысы саясатқа кіріскен жағдайда өте жақсы мүмкіндіктерге ие болуы мүмкін. Бұл Украина қарулы күштеріне деген жоғары сенімнің, «дәстүрлі» саясаткерлердің (Володимыр Зеленскийдің когортқа сенімді түрде қосылды) көңілі толмайтын тағы бір толқынының және соғыстан кейінгі Украинаға сөзсіз тап болатын жалпы қиындықтардың нәтижесі болады.
2014 жыл осындай іс-шаралардың әлеуетінің бір бөлігін көрсетті. Ресейдің Қырымды аннексиялауы және оның Украина қоғамына ауқымы мен (шынымды айтсам) әсері тұрғысынан қоғамды 2022 жылғы оқиғалардан әлдеқайда аз шауып тастағанымен, өткен жылғы парламенттік сайлауда барлық дерлік саяси партиялар АТО жауынгерлерін, соның ішінде ерікті батальондар командирлерін алдыңғы қатарға шығаруға ұмтылды. Жекелеген әскери қызметшілердің саясатқа алғашқы айтулы науқанының нәтижелері өте даулы болып шықты. Біреулер жанқиярлықпен жұмыс істеді, ал біреулер Семен Семенченко мен Надия Савченко болып шықты.
Саясатта әскерилердің пайда болуына ықпал ете алатын тағы бір маңызды фактор (тіпті оның жоғарғы жағында да) украиналық саяси мәдениеттің дәстүрлі ауырлығы – көптеген азаматтардың мемлекеттің экономикалық қиындықтарды, сыбайлас жемқорлықты және т.б. түбегейлі әдістермен еңсеруге мүмкіндік беретін «берік қолмен» басқарылуы тиіс деген сенімі. Бұл сенім украин популизмінің нәрлі көздерінің бірі болып табылады, ол мұнда және бірден «заттарды ретке келтіруге» уәде бергендерге бірнеше рет билік береді. Ең соңғы (бірақ біріншісінен алыс) және ең жарқын мысал — Володимыр Зеленский. 2020 жылға дейін Александр Лукашенко украиндықтар арасында ең танымал шетелдік көшбасшы болған жоқ ғой.
Кейбір украиндықтар «мықты қолға» деген бұл ұмтылысты «жігіттер майданнан оралып, мемлекетте тәртіп қалпына келтіреді» деген оймен толтырады. Әрине, бұл жерде тарих тағы да жақсы ұстаз, ұзақ соғыстан кейін оның қатысушыларының көпшілігі шын жүректен демалып, көмекке мұқтаж болады, ал жаңа емес, бұл жолы саяси, шайқастар. Бірақ егер кімде-кім саясатта өзін сынап көргісі келсе, ондай көңіл-күй оның пайдасына шешіледі.
Әскерилердің билікке келе жатқан гипотетикалық пікірін байыппен немесе шын мәнінде талқыламайтындардың көбі қандай да бір себептермен әскери төңкеріс сценарийі бойынша оқиғалардың дамуын және еліміздегі маңызды сөз емес, мемуарға айналғанын елестетеді – хунта.
Қандай да бір төңкерістер, соның ішінде әскери төңкерістер жағымсыз жол деп айтудың қажеті жоқ. Өйткені оны біздің одақтастарымыз міндетті түрде мақұлдамайдыбіз батыстамыз, онда саяси үйірмелер үшін, әсіресе қоғамдық пікір үшін легитимділік басты болып табылады. Өйткені диктатордың өкілеттігі бар «берік қол» оңай «бастауға» болатын, содан кейін «кері қайтарып алу» өте қиын нәрсе. Өйткені күшті бір кісілік үкімет, негізінен, украиналық саяси мәдениетке тарихи тұрғыдан тән емес. Украина Сингапур немесе Оңтүстік Корея емес, онда қоғамдар ондаған жылдар бойы экономикалық өсім үшін диктатура (Оңтүстік Корея жағдайында, оның ішінде әскери диктатура) қойды.
Тағы бір сценарий бар. Наполеон сияқты төңкеріс жасаудың қажеті жоқ, әсіресе XXI ғасырдың еуропалық мемлекетінде. Демократиялық жүйе жетілдірілмеген, бірақ ол қабілетті адамдарды, әсіресе дағдарыс кезінде жоғарыға шығаруға қабілетті. Сондай-ақ, әскерилер де бар. Жиырмасыншы ғасыр тарихы әскери саясаткерлердің бұрынғы дәуірлерге қарағанда әлдеқайда аз мысал келтіргенімен, бір жарқын мысал келтіруге болады. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Нормандия қонғаннан бері Еуропада біріккен американдық және британдық күшке қолбасшылық еткен Дуайт Д. Эйзенхауэр 1953 жылы АҚШ-тың демократиялық жолмен сайланған президенті болды. Алдағы сегіз жыл мен екі президенттік мерзім көрсетіп отырғандай, соңғы американдық тарихтағы ең табыстылардың бірі.
Соғыстан кейін Украина саясатында әскерилердің рөлінің артуы кепілдендірілген сценарий емес, ол әбден мүмкін. Әскери саясаткерлердің жай келбеті жақсы да, жаман да емес. Және бұл Володимыр Зеленский мен оның еншісінің «мықты президенттік республиканы сынауынан» да нашар емес екені сөзсіз. Генерал саяси көшбасшы ретінде не Наполеон, не Эйзенхауэр сияқты көрнекті қайраткер, не болашақ ұрпақ қарғыс алатын жау тирі бола алады.
Украина болмысында тиімді демократиялық тетіктер мен институттарды дамытудың тиімді баламасы жоқ. Егер осындай жүйе аясында әскери жеңістер мен тәжірибені мемлекеттің демократиялық және табысты дамуының айқын көрінісімен ұштастыратын және оларды жүзеге асыра алатын адам биліктің дулығасында бола алатын болса, онда ол тек жақсылық үшін ғана болады.
