Толық масштабты басып кіру себебінен, Болжамдар Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, 15,7 млн украиндық психологиялық көмекке мұқтаж болады, ал олардың 3,5 млн-ында психикалық денсаулығының қандай да бір бұзылуы болады, тағы 800,7 мың адамда орташа немесе ауыр дәрежедегі психикалық бұзылыстар болуы мүмкін.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша соңғы 10 жылда жанжалдан зардап шеккен аудандарда тұратын халықтың 20%-ында жеңіл депрессия мен мазасызданудан бастап психозға дейінгі психикалық бұзылудың қандай да бір түрі бар. Жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылыстарға (ТҚП) тек әскерилер ғана емес, сонымен қатар кәсіптен, тұтқыннан, соғыс қимылдарынан аман қалған немесе соғыстан туындаған оқиғаларға өте сезімтал көптеген бейбіт тұрғындар тап болады.
Сарапшылардың пайымдауынша, Украина екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемде бірінші болып көптеген адамдармен бетпе-бет келіп, соғыс нәтижесінде психологиялық және психикалық көмекке зәру болады. Бұдан басқа, соғыс салдарынан ауыр күйзеліске ұшыраған оқиғаларды бастан өткерген адамдарда қалыптасқан ТҚП-ны емдеу қиынға соқты, өйткені ол жалғасуда және адам әлі де осы ортада.
Біз психикалық денсаулық мамандарымен әңгімелестік және ТҚП-ның қандай белгілері дәрігерге көрінуі керектігін және емдеуден неге қорықпау керектігін түсіндірдік.
***
ТҚП дегеніміз не және оны тану әдісі
АҚШ Ұлттық психикалық денсаулық институты Анықтайтындар жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылу адам ағзасының созылмалы психикалық бұзылыстарға айналуы мүмкін жарақаттану оқиғасына реакциясы ретінде. 1 Деректер ДСМ, травматикалық оқиғаларды бастан өткерген ерлердің 8%-ға жуығы және әйелдердің 20%-ында ТҚП бар. Бұл синдром көбінесе соғыс ардагерлеріне, ұрыс аймағындағы бейбіт тұрғындарға, азаптаулардың тұтқындары мен құрбандарына, түрлі зорлық-зомбылық құрбандарына немесе куәгерлеріне, бұзақылықтан аман қалған адамдарға және т.б. әсер етуі мүмкін. ТҚП кез келген жастағы адамдарда дами алады.
Психикалық денсаулық институтының деректері бойынша ТҚП симптомдары әдетте травматикалық оқиғадан кейін үш ай ішінде пайда болады, бірақ кейінірек пайда болуы мүмкін. Көбінесе бұл бұзылыс депрессия, уытқұмарлық немесе бір немесе бірнеше мазасыздану бұзылыстары сияқты қосымша аурулармен қатар жүруі мүмкін.
«Жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылу критерийлерін орындау үшін адамда симптомдар 1 айдан артық болуы тиіс және симптомдар қарым-қатынас немесе жұмыс сияқты күнделікті өмір аспектілеріне кедергі келтіретіндей ауыр болуы тиіс. Симптомдар дәрі-дәрмекпен, психоактивті заттарды пайдаланумен немесе басқа да аурумен байланысты болмауы тиіс», — деп хабарлады институтта.
Львов бірінші аумақтық медициналық ассоциациясының психиатры Назарий Желем айтып өткендей, ТҚП симптомдарының жаңа жіктемесіне сәйкес, симптомдар травматикалық оқиғаны тікелей бастан өткерген адамдарда ғана емес, оның куәгері болған адамдарда да дамуы мүмкін. Дәрігер ТҚП бар екенін көрсетуі мүмкін симптомдардың үш тобын ажыратады.
Симптомдардан аулақ болу. Әңгіме адам басынан кешкен жарақатты еске салатын қандай да бір әңгімелерден немесе оқиғалардан аулақ болатын жағдайлар туралы болып отыр.
«Мазасызданған немесе депрессияға ұшыраған адам келіп, ол туралы саған айтып береді. Оның орнына қандай да бір қиын оқиғаны бастан өткерген адам ол туралы айтқысы келмейді. Сондықтан, мысалы, әскери қызметшілер бейбіт тұрғындармен немесе дәрігерлермен травматикалық оқиғалар туралы сөйлескенді ұнатпайды», — деп атап өтті Назарий Желем.
Адамның травматикалық тәжірибе туралы ашық айтқысы келмеуінің себебі ТҚП симптомдарының екінші тобы – флешмобтар немесе қайта тұру симптомдары болуы мүмкін. Бұл симптомдар адам оқиғаны есіне түсірсе немесе оны еске түсіретін нәрсені көрсе, онда ол бұл оқиғаларды қайта тірілте алатындығымен сипатталады.
«Егер әскери қызметшіден өзі көрген жарылыстар немесе өлім-жітім туралы дайындықсыз осылай күмәнданса, онда бұл сурет оның көз алдында пайда болуы мүмкін. Бізде көшеден қатты дыбыс естіген жауынгерлер болды және олар өз алдына қарсылас жауынгерлерін көре алды, бұрмаланып, оларды жарақаттаған оқиғаға эмоционалды түрде оралды», — дейді Назари Желем.
Үшінші топқа жүйке жүйесінің қоздыруының немесе белсенділігінің жоғарылауының белгілері жатады. Көбіне жарақаттанған адамдарда бұл симптомдарды олардың туыстары мен достары байқай алады. Дәрігердің айтуынша, бұл симптомдарға көбінесе әскери серіктестер шағымданады, олар күйеуінің немесе әйелінің агрессивті, тітіркендіргіш болғанын байқайды.
ТҚП дамуының бірінші кезеңі түнгі маржандармен, арманмен сөйлесумен, тахикардиямен сүйемелденуі мүмкін, өйткені көбінесе адам ұйқы кезінде осы өте травматикалық оқиғаны бастан кешіруі мүмкін.
ТҚП-ны емдеу тәртібі
Дәрігерлердің айтуынша, бір қарағанда травматикалық оқиға ТҚП тудыруы мүмкін. Мысалы, қаламменСнарядтан аман қалған ЖПД-да жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылыстар бірнеше айдан кейін дамуы мүмкін. Ең алдымен, туысқандары мен туыстары адамның мінез-құлқының өзгеруіне назар аударып, көмек ұсына алады, және олар мұндай адамды күңгірт еместігіне сендіріп, маманға кеңес беруі керек. Адамның өзі өте жиі өзінде айқын өзгерістерді сезінбеуі немесе оған не болып жатқанын түсінбеуі мүмкін.
Назари Желемнің пікірінше, Украинада өзінің психикалық денсаулығына алаңдаушылық адамдардың көпшілігі үшін қорқыныш тудырады және нормадан гөрі ерекшелік болып табылады. Алайда Львов психиатры Ростислав Хривул әлі күнге дейін мазасызданудың бұзылуына шағымданатын мамандарға жүгінушілер саны бір жарым жыл ішінде толыққанды соғыстың едәуір өскенін атап өтті. Әңгіме тек әскерилер туралы ғана емес, бейбіт тұрғындар туралы да айтып отыр, сонымен қатар мемлекеттік деңгейде психикалық денсаулықты нығайту жеткіліксіз, жарақаттармен жұмыс істеуді білетін мамандар жетіспейді деп мәлімдейді.
Жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылудың негізгі емі психотерапия болып табылады. Мамандар қайталама әдіс ретінде наркологиялық көмекке жүгінеді.
«Кез-келген адам дәрігер-психиатрға жолдамасыз бара алады, бірақ стационарлық емдеу аурудың барысын әрдайым жақсарта бермейді. Егер адам туысқандарымен үйде, жақын маңда бола алатын болса, онда үйге келіп, психотерапия сеанстарына келіп, дәрі-дәрмек қабылдап, психиатрға жүгініп, үйде болған дұрыс», — дейді Назари Желем.
Оның айтуынша, қазір Украинада ТҚП-ны емдеудің тиімділігі туралы айту қиын, себебі ол ораза ұстау туралы, яғни жарақаттан кейінгі бұзылудан кейін, бірақ егер соғыс жалғаса берсе, науқаспен жарақаттан кейін сөйлесу қиын. Қазір дәрігерлер ұзақ соғыс аясында украиндарда болатын ТҚП-ны күрделі деп жіктейді. Бұл түрді мамандар әлі жеткілікті түрде сипаттаған жоқ.
Көмек алу үшін қайда баруға болады
2022 жылы ҚР ДСӘДМ-де толық ауқымды соғыс басталғаннан бері халықтың психологиялық жағдайына алғашқы ауқымды зерттеу жүргізілді. Зерттеу деректері бойынша респонденттердің 40%-ы ұрыс аймағында болу нәтижесінде жарақаттану оқиғаларының құрбаны немесе куәгері болды, ал зерттеуге қатысушылардың 90%-дан астамында жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылу белгілерінің ең болмағанда біреуінің көрінісі болды, ал азаматтардың 57%-ы жарақаттан кейінгі күйзелістен кейінгі бұзылу қаупіне ұшырайды.
Аталған зерттеудің нәтижелері Президенттің жұбайы Олена Зеленска бастамашылық еткен Ұлттық психикалық денсаулық бағдарламасын іске асыруға негіз болды. Бұл бағдарлама емханаларда психикалық денсаулық орталықтарын ашуды көздейді. Атап айтқанда, қазірдің өзінде Львовта осындай жеті орталық жұмыс істейді, онда әскерилер, олардың туыстары мен ИДП тегін психологиялық кеңес ала алады.
Орталық мамандары жеке және серіктес консультациялар, жақындарынан айырылған адамдарға, жалғызбасты аналарға және өмірлік қиын жағдайға ұшыраған адамдарға көмек ұсынады. Науқастарға арт-терапия, изотерапия, түрлі-түсті терапия және т.б. сабақтар беріледі, мамандар дағдарыстық жарақаттарды, қорқыныштарды, реніштерді, депрессияны, үрейді, үрейлі шабуылдарды және ұйқының бұзылуын жеңуге көмектеседі.
Бұдан басқа, егер сізде тиісті симптомдар болса, сізге дұрыс маманға жүгінетін отбасылық дәрігерге жүгіну керек. Бұл ретте өзін-өзі емдеуге, әсіресе дәрігердің рецептінсіз қандай да бір дәрі-дәрмектерді қолдануға болмайды.
