Еуропадағы украин босқындарының тақырыбы және олармен байланысты барлық ақпарат отандық та, шетелдік те басылымдардың назарында. Осылайша, жақында ресейлік БАҚ-тар Польшадағы қылмыстың көбеюі Украинадан келген босқындардың «қызметінен» туындап отыр деген жалған ақпарат таратып жіберуге тырысты. Украинада, әрине, зерттеудің нақты нәтижелерімен бұл айла-шарғы тез теріске шықты. Бірақ Литвадан келіп түскен ақпаратты теріске шығару емес, түсіну керек. Және тиісті қорытындылар жасасын.
Литваның мемлекеттік тіл инспекциясы құжат әзірледі, оған сәйкес литва тілін үйренбеген украиндық босқындар бір жылдан кейін литвалық жұмыс берушілер үшін проблемаға айналады. Бұл шын мәнінде соғыс қорқыныштарынан отанынан қашып кеткен украиндықтарға қысым көрсету емес (немесе жай ғана мүмкіндікті пайдалану арқылы Еуропалық Одаққа көшіп, салыстырмалы түрде жеңілдікті шарттармен жұмысқа тұру және тұру) емес, отандастарымыз үшін үлкен қызмет. Украина мемлекеті үшін маңызды сабақ.
Мәселе мынада, 2022 жылдың наурыз айында Литва үкіметі жұмысқа орналасу үшін мемлекеттік тілді білу қажеттігіне мораторий жариялау арқылы теңдессіз қадам жасады. Бұл ресейлік басқыншылықтан қашып бара жатқан украин босқындар үшін арнайы жасалды. Олардың, әрине, шет тілдерін үйренуге уақыты болмады. Сондықтан бұрынғы көршілері (1917-1922 жылдардағы Украина мен Литваның азаттық күресі кезінде кішігірім ортақ шекара болды) бір жыл мерзімге босаңсыды, ол кейін тағы бір жылға, яғни 2024 жылдың көктеміне дейін ұлғайтылды. Украиндықтар литвада заңды түрде жұмыс істеуге мүмкіндік алды, осы уақыт ішінде мемлекеттік тілді үйреніп, болашақта осы елде қалу қажеттілігі туындаса, өздерінің жаңа уақытша қоғамының толыққанды мүшесі болуға мүмкіндік алды.
Бірақ, литвалықтарды таң қалдырғандай, украиндық босқындардың ешқайсысы мұндай жағдай туралы білмеді. Және, сәйкесінше, литва тілін үйренуге асықпады. Сондықтан украиндықтардың алдағы шектеуге деген реакциясын елестету оңай, бұл жұмыс берушілерге айыппұл салу қаупін төндіреді, ал олар өздерін «күнәдан» босатады. Бірақ жағдайды біздің отандастарымыз емес, литвалықтардың көзімен қарап көрейікші.
Литва — Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Кеңес Одағын алып, аннексиялаған ел, 1940 жылы. Оның үстіне бұл кәсіп белгілі бір дәрежеде импровизация болды, себебі большевиктік КСРО мен нацистік Германия арасындағы бастапқы келісімдерге сәйкес Литва неміс геосаяси мүдделерінің аумағына кірді. Сондықтан теориялық тұрғыдан Литва екінші дүниежүзілік соғыстан кейін «кеңестік республикаға», яғни көрші Латвия сияқты КСРО колониясына емес, «халық республикасына», Польша сияқты серігіне айналуы мүмкін деп жорамалдауға болады. «Деназификация» мен русьтік кезеңнен аман қалған ел. Иә, әрине, Литвадағы жағдай латвиялық және эстондықтардан ерекшеленді , ал сол Балтық жағалауы елдерінде кеңес дәуірінің соңына қарай ресейліктердің пайызы сыни деңгейге жетті, ал Литва ССР-де 1989 жылғы халық санағы бойынша ресейліктердің 10%-ы ғана болды.
Сондықтан КСРО-ның ыдырауы кезінде Литва өз тәуелсіздігін қалпына келтіруге салыстырмалы түрде оңай мүмкіндік алды. Кремль қуатты орыс диаспорасына негізделген латыш және эстондық «Интерфронт» сияқты қандай да бір саяси балама жасай алмады. Сондықтан ол кеңес президенті Михаил Горбачевтің ұяты мен қудалауына айналған «кішігірім жеңісті соғысқа» жүгінуге мәжбүр болды.
Бірақ бұған қарамастан литвалықтар өздерінің бірлігінің неге негізделгенін, өз болмысының түп-тамыры қандай екенін ешқашан ұмытпаған. Сондықтан кез келген мемлекеттегі немесе аймақтағы (атап айтқанда швейцариялық кантондардағы) тіл мәселесі стратегиялық тұрғыдан маңызды болды және маңызды. Ал осындай жағдайда Литва украиндықтарға қарай қадам басып, оларға бір жыл беріп, одан кейін тағы бір мемлекеттік тілді оқып-үйренуде.
Неліктен Литвадағы украиндық босқындар айыппұлдар туралы шешімді күте отырып, тілдік курстарды оқуға асықпады? Күйзеліске ұшыраған күйден бастап көптеген себептерді табуға болады (соғыс бір жыл бойы жалғасып келе жатқанымен, алғашқы зорлық-зомбылық эмоциялары ұзақ уақыт бойы жағдайдың прагматикалық көзқарасымен алмастырылды). Бірақ украинаның өзін жағымсыз сипаттайтыны да бар. Бұл адамдар мемлекеттік тілді білу міндетті емес елде 30 жыл өмір сүрді. Тіпті ресми түрде талап етілсе де. Титулдық ұлттың тілін құрметтеу туралы айтудың қажеті жоқ , тіпті қазірдің өзінде толыққанды соғыс кезінде, оның құрамдас бөліктерінің бірі лингвоцид болып табылады, Украинада мемлекеттік тілге қарсы тіпті камерада да сөз сөйлеуге асықпайтын адамдар (кейде цензурадан тыс) бар.
Украинаның ең ұлы достарының бірі болып табылатын Литваға келген босқындар мүлдем достық қарым-қатынасты күткені анық. Оның мағынасында достық, әрине. Бірақ Украинаның НАТО мен ЕО-ға кіруіне лобби жасайтын Литва Республикасы шұбыртпалы елге барынша көмектесіп, өз мүдделерін ұмытпайды. Және украиналық босқындарға, литвалықтарға шекара аша отырыпОлар мемлекеттік тіл заңнамадағы нүкте ғана емес, нақты құндылық деп есептеді, ол үшін олар тек уақытша жеңілдіктерге ғана дайын болды. Соғысқа толы елден келсеңіз де.
Келесі не болады? Кейбір украиндықтар ЕО-ның басқа еліне немесе, бәлкім, үйіне кетеді. Басқалары тіл үйренуге мәжбүр болады. Және олар оқып- үйренетін болады — деңгейде емес туған сөйлеушілер— әрине, бірақ жұмыс істеу үшін жеткілікті көлемде. Бұл жағдай Украина үшін өте маңызды сабақ болуы тиіс. 30 жыл бойы қоғамның орыс тілді бөлігін тек бірінші немесе үшінші ұрпақтарда ғана басым етіп отырған Украина. 2001 жылғы санақ қорытындысы бойынша халықтың таза қалалық бөлiгiнiң өзiнде этникалық орыстар 22,4%-ды ғана құрады. Сол тарихи кезеңдегі шығыс, оңтүстік және орталық қалалардың лингвистикалық құрамымен салыстырыңыз.
«Бізге көбірек уақыт беріңіздер, бізге тағы бірнеше жыл беріңіздер, оны тез жасауға болмайды», — деп лагерьден ашық украинофобтар үнемі естіліп отырды. Ал бұл лагерь өкілдерінен тым көп ерекшеленбеген билік әрдайым дерлік жеңілдіктер жасады. Іс жүзінде бұл мәселені шешуді мерзімсіз мерзімге кейінге қалдыру. Ал өз тілінің құндылығын білетін Литва нақты терминдерді белгіледі. Содан кейін қалай және қайда өмір сүретініңізді ойластырыңыз.
Әрине, украиндықтарды, тіпті орыс тілділерді де Украинадан, ең алдымен, заңнамалық деңгейде ығыстыруға болмайды. Бірақ мұның қажеті жоқ. Біз өз тіліміз үшін, Литва сияқты өзіміздің лингвистикалық кеңістігіміз үшін күресуді үйренуіміз керек. Украина сияқты Кремль агрессорларын алып жатқан ел. Бірақ, ең алдымен тілдің арқасында кім екенін және келешектен не қажет екенін ешқашан ұмытпаған адамдар. Сондықтан қазір Үлкен Украинадан келген адамдар Еуропалық Одаққа мүше және НАТО-ның ядролық қолшатырының астында тұрған кішкентай Литваға қашып барады.
