«2014 жылы ресейлік насихат соншалықты шебер жұмыс істеді, Донбасты сепаратисттерден азат еткенде жергілікті халық бізге украиндық орыстармен қалай қарады. Сепаратизм өте кең тараған, біз мүлдем дайын емеспіз. 24 ақпанда Ресейде де осындай жағдай орын алды. Енді ғана олар НАТО-ның оқуы мен техникасы бар сегіз жыл бойы ұрыс жүргізіп келе жатқан әскермен бетпе-бет келіп отыр», — деді Донецк әуежайының бұрынғы «киборгы» Ярослав Хавянец және қазір Украина Қарулы Күштерінің әскери қызметшісі Зоряна Варенаға берген сұхбатында.
«Әскерге қалай кірдіңіз?»
— 2012 жылы әскер қатарына кірді. Мен оқыған жоқпын, украиналық университетте оқымасаңыз, әскери қызметке баруға тура келеді. Кеніш 2013 жылы аяқталды, майданның алдында ресейлік агрессия басталды, ал мен қызмет еткен адамдар АТО-ға аттанды. Ал менің бұрынғы батальоным алғашқы зардап шеккенде, мен ерікті болдым.
— Сіздің соғыспен алғашқы танысуыңыз қайда және қашан өтті?
— Мен соғысты алғаш рет 2014 жылдың қараша айында көрдім. Біз Константиновка қаласына, содан кейін Пискийге барып, ресейліктермен байланыста болдық, Донецк әуежайын дауылға ұшырату басталғанда сол жерде болған жауынгерлерге көмек қажет болды, содан кейін ерікті болдым.
— Өзіңізді «киборг» деп атауға бола ма?
— Олар бізді осылай атайды.
— Донецк әуежайында қанша уақыт болдыңыз?
— 2015 жылдың 13-20 қаңтар аралығында біз соққы бердік. 21 қаңтарда бізді қиыршық тастан шығарып, тірі қалғандарды басып алды.
— Әуежайда жағдай қандай болды?
— Осы жеті күн ішінде мен сол жерден өттім. Ұрыс қимылдары өте тығыз байланыста болды, себебі сепаратистер бізден үш қабат және төменде бір қабат болды. Олар барлық жерде болды. Біз мүлдем қоршалған едік. Бірақ біз өзімізге кеңес бердік, газды бізге қарсы қолданғанша өзімізді қорғадық. Біз бұған дайын емеспіз, сондықтан өз позицияларымыздан ауа көп болатын терминал бөлігіне көштік. Газ тез ыдырып, сол жерде айналма қорғаныс ұйымдастырдық. Осылайша біз 20 қаңтарға дейін созылдық. Біздің астымызда жарылғыш заттарды жарып жібергенде, 16-сы ғана аман қалды.
«Түсірілген сәтіңіз есіңізде бе?» Ол алдағы уақытта не болатынына қатты алаңдады ма?
«Бұл терминалда қорқынышты болды, бірақ бізді басып алған кезде бәрі оңай болды, мен соншалықты шаршадым, не болғанына қарамастан, қорқуға күшім болмады деп ойладым. Оқасы жоқ. Мені қамқорлыққа алған жалғыз нәрсе, егер мен атылсам, ата-анам өлгенімді білуі үшін денесімді үйге жіберу еді. Осының бәрі де осы.
«Сізге тұтқында қалай қарады?»
— Одан да нашар болар еді. Біз «киборгтар» болдық, атақты болдық. Қазіргідей «азовиялықтар». Біз таңдаулы тұтқындар едік. Азаптаулар үшін жертөлеге жеткізгенде, кейіннен алып тастау үшін бетімізді тесіп өтуге тыйым салынды. Қалғандарының бәрін бізбен бірге жасауға болар еді. Олардың қалағанының бәрі.
«Шешендер сонда болды ма?»
— Шешендер де бар. Біздің жауынгерлердің бірі олармен сөйлескісі келмеді, сондықтан Моторола бізді қорқыту үшін оған пулемет атып түсірді.
«Қанша уақыт түсірдіңіз?»
–Екі апта.
«Қалай шықтыңыз?»
— Әкем сепаратистердің интернетке жүктеген бейнежазбасын көрді, ол әуежайда «киборгтарды» түсіргенін көрсетеді, сондықтан ол менің тірі екенімді біліп, мені түсірді. Содан кейін ол шешім қабылдап, Киевке барып, украиндық БАҚ журналистеріне хабарласып, Олександр Захарченкоға онымен келіссөз үстелінде отырғысы келетінін, оның орнына тұтқынға түсуге дайын екенін айтты. Ресейлік агенттер «киборгтарды» басып алудың әсері жоқ екенін көргенде, тек әкем ғана әрекет етті, олар үгіт-насихат науқанын жүргізу керек деп шешті, олар мені ізгі ниет белгісі ретінде беріп, тұтқындармен алмасу туралы келіссөздер жүргізуге дайын болды, бірақ украиналық тарап сөйлескісі келмеді.
«Олар сені ғана берді ме?»
— Келесі күні мен және бірнеше адам жараландым. Соңғы «киборг» екі жылдан кейін ғана тұтқыннан босатылды.
«Өз бөлімшесіңнің жойылуынан қалай аман қалғансың?» Осының кесірінен психикалық проблема болды ма? Сіз мамандармен жұмыс істедіңіз бе?
— Тұтқыннан шыққаннан кейін ауруханаға бардым, психологтар, психотерапевтер болды, бірақ кейін Украинада мұндай көмек түрі онша дамымады. Мұның бәрі кішкене құбылмалы еді. Алайда Чернивциде бір дәрігер болды, ол маған жағдайымнан шығуға көмектесті. Әр түрлі кезеңдер болды. Бірінші кезең: сіз көкөніс сияқтысыз, ешбір эмоциясыз, сонда ашу-ыза келеді, сонда бәрі дұрыс емес сияқты, ақырында өмір сүруге деген ұмтылысын жоғалтасыз.
Ең қиын жағдайға түскенде, азық-түлік пен су болмағанда, атыс, жарылыстар естіліп, адамдар өліп жатыр, сонда сіздің осы сәттегі арманыңыз жай тыныштықта. Қиыршық тас астында жатып, сепаратистер бізді іздегенде, қалған өмірімді шидегі бөлмеде бір жерде өткізгім келеді деп ойладымРаси, тамақ ішіп, ішіп-жеу, басқа ештеңе қаламадым. Ал тыныш болу керек. Бұл басқа ештеңеге мұқтаж емес күй, үйге келгенде бар нәрсеге мүлде қуанады. Ұзақ уақыт бойы әрекетсіздіктің қақпанына түсіп, амбиция, мансап жасауға ұмтылу сияқты нәрселер жоқ. Осының бәрі маңызды болып қала береді. Ол аз десеңіз, өмірдегі барлық нәрсенің қалай жоғалып кетуі мүмкін екендігін түсінесіз.
Мен осы мемлекеттен біртіндеп шықтым, Ұлттық қорғаныс университетіне түстім, офицер болу үшін оқыдым, вокалмен оқуға бардым, «Ел дауысы» бағдарламасына қатыстым, екінші турға шықтым, қандай да бір сахналық мансап туралы ойландым, қаңтар айында олар тіпті теледидардан өз өнерімді көрсетті, келесі турды көрсетуге тура келді, ал мұнда 24 ақпан келді. Бәрі де қараңғылыққа қайта оралды.
— Шығыста не болды, 2014 жылы және қазір не болып жатыр, екі түрлі соғыс болып жатыр?
— Бәрі бірдей, бірақ басқа ауқымда. 2014 жылы ресейлік үгіт-насихат соншалықты дефолтпен жұмыс істеді, донбасты сепаратистерден азат еткенде жергілікті халық бізге украиндық орыстардың қазіргідей қарады. Сепаратизм өте кең тараған, біз мүлдем дайын емеспіз. 24 ақпанда Ресейде де осындай жағдай орын алды. Тек қазір ғана олар НАТО-ның оқуы мен НАТО техникасы бар сегіз жыл бойы ұрыс жүргізіп келе жатқан әскермен бетпе-бет келіп отыр.
2012 жылы қазіргі орыс әскерінде қызмет еттім. Ол жерде аталық – қатаң тәртіп, офицерлер жауынгерлерді қорлай алады. 2014 жылдан бастап әскерде мүлдем басқа психология бар, офицерлер осы жауынгерлермен бірге күресетіндерін түсінді, сондықтан өзара қарым-қатынас тәртіпке, бағыныштылыққа, сонымен қатар өзара сыйластық пен өзара көмекке негізделеді.
Орыс әскерінде майданды басқаратын адамдар жоғарыдан нұсқаусыз шешім қабылдай алмайды, ал біздің офицерлеріміз үлкен әрекет еркіндігіне ие, өйткені ұрыс алаңында басты шеберлік – жауды алдау, тіпті ақылға сыймайтын сияқты. Мысалы, қоқысты лақтыру сіз тұрған жерде емес. Жау бұл қоқысты дронттардың көмегімен көріп, отты қай жерде болу керектігін емес, шоғырландырады.
«Сіздің әскерге қайтып келе жатқаныңызға әкеңіз қалай әрекет етті?»
— Офицер болып оқуға барғанымда ол менің қандай да бір жолмен әскерде болатынымды түсінді. Енді жаңа жауынгерлерді оқытып, жұмылдырып, оларды жауынгерлік бөлімдерге жіберемін, қаза тапқандарды алып, отбасына барамын, әкемнің немесе ұлымның қаза болғанын хабарлап, денелерін беріп, жерлеуді ұйымдастырамын.
— Қазір әскер қатарына кіргендерді қалай сипаттауға болады? Олар уәжделген бе? 24 ақпаннан кейінгі сегіз айдың ішінде әскери есепке алу және қабылдау пункттері бойынша кезекке тұрғанда жағдай өзгердіме?
— Айырмашылық бар, барлығы майданда уәжделген. Қалғандары әскерге шақыруды күтеді, яғни өздері әскерге баруға шешім қабылдамайды. Ал әскерден қашып бара жатқандар да бар. Бірақ ондай жауынгерлер керек деп ойламаймын. Егер кімде-кім осында қашып кетсе, ол өз позициясынан қашып кетеді, ал егер ол қызметінен қашып кетсе, ол басқалардың өліміне әкеп соғуы мүмкін.
«Сіз қаза тапқан жауынгерлердің мәйіттерін өз отбасыларына тапсырдыңыз деп айттыңыз».
— Мен қазірдің өзінде екі мемлекет арасында, жұмыс пен үй арасында қалай ауысу керектігін үйрендім. Қызметте – ұрыстағыдай – эмоция жоқ, ештеңе де жоқ, тек өз функциясыңды орындайсың. Күйеуімнің қайтыс болғаны туралы хабарды жеткізгенде жесір әйелді көзге көре алмаймын. Мен тек мәтінді оқып, құжаттарды тапсырамын, айқай-шуды тыңдаймын, жарылқадым, олардың тізелеріме түсіп, айналып, кетіп бара жатқанын көремін. Менің айтайын дегенім: «Шын жүректен көңіл айтуымды қабыл алыңыздар». Ал үйде жүргенде менің отбасым, балаларым бар , мен басқашамын. Маған балаларға белгілі бір жолмен қарау керек, сондықтан мен өзгертіп жатырмын. Мен бұған үйреніп үлгердім. Бұл екі әлемдегі өмір.
«Сіз қазір майданда болдыңыз ба?»
— Жоқ, әзірге жоқ.
«Ал сол жерге жету мүмкіндігі бар ма?»
— Е. Қазір мен ақпан айында жасаған батальондар таратылып жатыр. Барлық офицерлердің майданға бару перспективасы бар. Қазір әскерге шақыру ресурстары жоқ, ал тылдағылардың барлығы майданға жіберіледі, себебі ол жерде сегіз айға жуық болған офицерлерді ротациялау қажет. Менде жолдасым бар, ол жарты жыл майданда болып, өлі таусылды. Физикалық емес, ақыл-ой жағынан ол бұдан былай өзіне керектің бәрін жасай алмайды.
— Ал қазір майданнан өтіп бара жатқандар үшін осы мемлекеттен қалай шығуға болады?
«Ауыр болады, өте қиын болады». Енді 10 күндік демалысқа шыққандар сол 10 күнді ғана ішетінін көріп отырмын. Оларды жүйелі түрде психологиялық оңалтуға – мемлекеттік деңгейде мәжбүрлеу қажет. Мәселе олардың қаласа да, қаламаса да, оңалтудан өтуге мәжбүр болуы керек пе, олай болмаған жағдайда мемлекеттен зейнетақы болмайды деп қорқытуға болады.
Мұндай жағдайда өзіңізге көмектеспейсіз, бірақ өз еркімен психологқа барсаңыз, онда бұл жекпе-жектің жартысы. Бірақ адамдардың көпшілігі бұл оларға керек емес, жақсы жұмыс істеп жатыр деп ойлайды. Оларды өлтіретін ең жаман сезім — қайтып оралмағандардың алдында кінә сезімі.
«Сендерде де бар ма?»
— Иә, және осы, өмір бойы менімен бірге қалатын шығар.
«Оңалтудан өттіңіз бе, ол көмектескен жоқ па?»
— Оңалту кезінде мен онымен бірге өмір сүремін деп қабылдауды үйрендім. Оған назар аударудың қажеті жоқ, яғни жай ғана.
— Егер сіз 2015 жылдың қаңтарында әуежайды қорғауға ерікті болмасаңыз, өміріңіз қандай болады деп ойладыңыз ба? Сіз өз шешіміңізге өкініш білдірдіңіз бе?
— Мен өз елімде соғыс болған кезде тоқтап отыра алмадым. Қазіргідей. Жай отыруға да, жан-жақтан тоқтап қарауға да болмайды. Мен қазір жеткіліксіз жұмыс істеп жатырмын. Мен бұдан да көп нәрсе жасай алар едім. Мен шынымен де үш жасар және бір жарым жасар қыздарым үшін қорқамын. Бұл ең үлкен ауыртпалық. Мен майданға сапарды кейінге қалдырдым, өйткені мен өлсем, олар мені есіне түсірмейді деп қорқамын.
Поляк тілінен аударма
Мәтін польшалық «Nowa Europa Wschodnia» журналымен ынтымақтастық жобасы аясында жарияланды.
Жобаның алдыңғы мақалалары: Украина — ЕО: келіссөздердің ыстық аяқталуы, Украина — таңдаудан қашу, Араб төңкерістерінен кейінгі Шығыс серіктестігі. Қиғаш айнада Деспирация, Лукашенко Путинмен соғысқа барады, Мәскеу мен Киев арасында шұжық, шұжық — шұжық, Менің Львов, Путин камбузда, қорқыныш түбегінде, Украина Шығыста ойлап тапқан, Жаңа ескі жаңалық, және ол соншалықты әдемі болуы керек еді, Ресей үшін жаңа жылдық сыйлық, Тарихты талқылау керек пе, Минск тығырыққа тірелді
Мақаланың бастапқы тақырыбы: Boję się tylko tego, że jeඕli zginę, córki mnie nie zapamiętają
