Диктатор Владимир Путин КСРО-ны қалпына келтіруге ұмтылады, ресей халқының басым бөлігі социология бойынша бұған да ұмтылады. Орыс жұртшылықтарында Одақ тұсында қаншалықты керемет өмір сүргені, ол кезде барлығы мейірімді болғаны, жердің алтыдан бір бөлігін мекендеген барлық халықтардың бір-бірін қалай сүйгені туралы күйлерді жиі табуға болады. Және ең бастысы: сол кезде бүкіл әлем бізден қалай қорқатын еді. Ал мақтаныштың одан да үлкен көзі қандай болуы мүмкін?
Ресейліктер Путиннің КСРО-ның ыдырауы туралы тезистерін «ЖИЫРМАСЫНШЫ ғасырдың ең ұлы геосаяси апаты» деп таңдады. Сондықтан Кеңес Одағын өз шекарасында қалпына келтіруге ұмтылу 1990 жылғы жағдай бойынша ресейлік турбо-патриоттық жұртшылықтың обьективіне айналды. Тек қана «ойдың келе жатқан уақытын» күту керек еді және ол экспансистік соғыстардың қозғаушы күшіне айналар еді.
Бұл жолы да келді. Кремль орыстардың ынта-ықыластарымен КСРО-ны қалпына келтіру үшін соғыс бастады. «Біздің еліміз тағы да үлкен әрі мықты болады. Кеңес Одағы қайтадан болады және ешкім ешқайда кетпейді», — деді РЕСЕЙ Қорғаныс министрі Сергей Шойгу, Ресейдің ниетіне ешкім күмән келтірмеуі үшін.
Остальги
90-жылдардың соңы мен 2000 жылдардың басында неміс теледидарында осындай бағдарлама пайда болды Остальги. Оның атауын бірден аударуға болмайды, өйткені ол екі түбірден жасанды жолмен түзілген сөз. Ост (Шығыс) және Ностальги (ностальгия). Яғни, Шығыс үшін ностальгия. Нақты жағдайда – Шығыс Германия үшін, яғни Германия Демократиялық Республикасы үшін. Бағдарлама ГДР-да болған сүйкімді, көңілді, ерекше нәрсенің бәрін еске түсірді. Мысалы, бағдаршамдардағы кішкентай ер адамдар, пионер-тельманци, аты аңызға айналған «Трабант» көліктері, көшелерде мас орыс жауынгерлері және т.б.
ГДР азаматтары жақсы өмір сүрді ме? Иә және жоқ – мұның бәрі өте салыстырмалы. Егер Кеңес Одағынан келген кейбір қарапайым адам ГДР-ға баруға жеткілікті сәттілік болса, әсіресе Эрик Гонекер патшалығының «алтын заманы» кезінде, оның жер бетіндегі жұмаққа түсіп қалғаны көрінеді. Таза, өмірсіз пойыздар, көшелерді тазалау, кесілген кнептер. Әрине, кеңестік адамның арманы – дүкен… Кеңестік тапшы саудадан кейін шашыраңқы орналасқан көз. Ал мұнда қалаған аяқ киімдеріңіз бен киімдеріңіз, таңдау үшін түске дейін роверлер, сол ойықтар мен тәттілер туралы не айтасыздар. Ал қарапайым дүкендер сізге жеткіліксіз, яғни дүкендер жүйесі Деликат, мұнда ол қымбатқа түседі, бірақ өнім таңдау одан да көп, немесе Консум, мұндағы киімге қатысты жағдай бірдей.
Сол шығыс немістері молда болды. Тек өмір сүріп, өмірден ләззат алыңыздар. Бірақ қандай да бір себептермен эндериялықтардың өздері не Гонекерге, не олардың жалпы өмір сүру деңгейіне көңілі толмады. Неге? Өйткені олар қоршаудың артында, Берлин қабырғасының артында не болғанын жақсы білген. Біз туыстарымызға «сол жерден» хабарласып, Германия теледидарын қарап шықтық, төбесіне лайықты антеннаны қойдық (бір кездері «Польшада» жасағандай). Онда көрсетілген өмір, жалпы кеңес адамы көркем әдебиет реализмінен бір нәрсе болып көрінген болар еді. Бірақ олар, немістер бұл ертегі емес екенін, олардың бауырлары, вуиктері немесе басқа да отбасы сол жерде, қабырғаның артында тұрғанын, жақсы тамақтанған өмір сүріп, уақыт өте келе сағыз бен джинсы бар сәлемдемелерді кедей туыстарына жіберетінін білген, олардың қателігі кезінде дұрыс емес кәсіп аймағына түскен.
Кезінде шығыс германдық Галле қаласынан келген орыс мұғалімімен сырамен сөйлесуге тура келді. Сондықтан ол менің жанымды құйып, ГДР-дағы өмір бойы өкініштері туралы айтып берді. Ол кезде жергілікті билік тарапынан аса құрметке ие болғаны белгілі болды… Ол орыс тілінде меңгергені үшін. Орыс қонақтарымен түрлі кездесулерге, қабылдауларға, іс-шараларға «шектеулі контингент» командасымен жеткізілді. Ол кез келген мәселені «бласт арқылы» оңай шеше алатын еді.
Енді ондай ешнәрсе жоқ, бүл жоғалып кетті, бласт жоғалып кетті. ГДР кезінде мұғалімнің балконсыз панельдік үйдегі ыңғайсыз пәтерде тұрғаны маңызды емес. Мен ескі «шкодаға» бардым. Ал бірігуден кейінгі алғашқы 10 жыл ішінде ол төртінші «audi» чикті өзгерте білді. Үкіметтің қайта құру бағдарламасы бойынша оның үйі жылытылып, смарт-жүйемен жабдықталып, балкондар аяқталды, т.б. Бірақ бұдан артық құрмет жоқ. Ол қазір қарапайым неміс зейнеткері ретінде өзінің бейталды көршісі ретінде.
Дегенмен, жалпы осындай Остальги — бұл құбылыс қазір Германияда өте сирек кездеседі. Ал телебағдарламаның өзі бұрыннан жабылып, шаршады. Сонымен қатар, бұрынғы КСРО-да бұл ностальгия әлдеқайда күшті.
Одаққа деген ұмтылыс
1980 жыл тоғысында кез келген адам елестете алар ма еді–1990-шы жылдары кеңестік қоғам КСРО үшін табытты ынтамен салған кезде, қайтыс болған адамға арналған ностальгия көп ұзамай зорлық-зомбылық түспен таралатын еді. Сонда мұндай пайғамбардың бет-әлпетіне түкіріп кететін еді. Себебі, «кеңестер елі» тұрғындарының 99%-ға жуығы үшін тезис даусыз болды: КСРО – зұлымдық, еш жерде нашар емес, кезең.
Алайда Одақ ыдырағаннан кейін настроу өте тез өзгерді. Үйреншікті өмір салтын жоғалту, тұрақсыздық, инфляция. Миллиондаған адам «пария – біздің көшбасшымыз»сыз тәуелсіз навигацияға дайын емес. 90-шы жылдардың соңында Одақтың ыдырауына өкініш білдірген украиндардың саны 40%-дан 50%-ға дейін ауытқиды. Ресейде Кеңес империясын қалпына келтіруді ұстанушылар деңгейі кейін 50%-дан асып, тұрақты өсті. Беларусьте ол одан да жылдам өсті.
Бақытымызға орай, украиндықтардың көпшілігі осы аурудан сауығып кетті. Орыстар арасында, керісінше, ол сыни формаларға ие болды.
Егде жастағы адамдар үшін олардың ең бақытты жылдары кеңес заманында құлдырап кетті. Қамқорлықсыз балалық шақ, көңілді жасөспірімдер, студенттік жылдар энергияға, махаббатқа және ымырасыздыққа толы. Оны жоғалтудан қорықпай жұмыс істеу.
Бұл түсінікті. Бірақ одақты қалпына келтіруге деген бұл ұмтылыс қазіргі ресейлік жастардан қайдан келді?
КСРО-дағы жастар
Одақ туралы тек аталарының әңгімелерінен, безендірілген кеңестік фильмдерден немесе авторлары бүлінген даңқты өткенді кез келген құнмен жуып-шаюға шешім қабылдаған қазіргі ресейлік телебағдарламалардан ғана біле алатын жастар интернет-форумдарда өздерінің «кеңестік жұмаққа» деген сүйіспеншілігін мойындап, кеңестік өмір салтын сынға алады.
Олардың пікірлерін оқи отырып, мен әрқашан уақыт машинасын ойлап таппағанына өкініш білдіремін. Олар сатып алуға болатынның бәріне ұзақ кезекте тұрсын (және ол онша мүмкін болмады). Олар тапшылықты кез келген нәрсеге сезінсін. Дүкендердің сөрелерінен күтпеген өнім кенеттен жоғалып кетуі мүмкін: сабын, сары май, шұлық, дәретхана қағазы, әжетхана қағазы… Оның тапшылықтың даңқы үшін көптеген анекдоттар мен көңілді ритмдер жасалды, атап айтқанда, «жұмыртқаны моншада ғана көреміз – Сізге жаңа жыл құтты болсын, Львов тұрғындары!».
КСРО-ның жас жанкүйерлері банан таңғажайып қолжетімсіз, жартасқа тыйым салынған елде ілінсін, онда социалистік лагерь еліне бару үшін саяхатқа деген ұмтылыс автоматты түрде жоғалып кететіндей көптеген түрлі сертификаттар мен сипаттамалар жинау керек. Мемлекеттің кез келген сыны қылмыстық құқық бұзушылық болып есептелінеді, ал адам құқықтары абсолютті көркем әдебиет болып саналады.
Кезек қайда… Тағы да сол сертті кезектер басыңа ілініп, не істей аласың – бұл дәуірдің символы КСРО-да туған әрбір адамның жадында тым бедерленген. Кеңес кезегі туралы бір дәйексөз:
«Адамдар мәңгі жолға шықты. Қала шаруаларға айқайлап: «Паразиттер, антты алып тастағандар, сендердің кесірінен дүкенге кіре алмайсыңдар! Сөмкелермен тонап жатырсың».
Шаруалар қарызда қалмайды: «Инвертер серт! Бәлкім, сіз осы нан мен етті өсіретін шығарсыз ба? Біз сені қоректендіреміз, ал ең болмағанда бір күнде ет рухының иісін сезетін едік!»
Екеуі де туынды провинцияларды кезектен шығаруға тырысады. Олар: «Сендер бізге қоныс аударар едіңіздер! Өмір туралы бақытты білетін едік!»
Айдаһарлар шұжық, сары май үшін бір мезгілде бұрылыс жасауға тырысып жатқан жастарға айқайлап, кассир: «Жақсы, сендер, жұқтырғандар, әркім күлкі, барлық жерде алдын ала асықпайсыңдар! Ал біз мұнда ең болмағанда түнгі уақытқа дейін тұрамыз!»
Ал олар аузының жанында көбікпен жауап береді: «Қарғы ант! Зейнеткерлер, сіздің анаңыз! Сіз күндіз не істейсіз, жұмыста жүргенде саудаға шықпайсыз ба? Бір нәрсені алу керек болғанда кешке таза емес күш сізді не тартады?»
Қартайған шағынан сұр жүнді қарт адам жоғалған күшік сияқты кезекке тұрып, өз орнын алып, қорапқа отыруға аттанады, сондықтан кімнің алғанын ұмытып кетеді, енді ол өзінің буынын тершеңдіктен тайғақтан, тыныс алу жыланының қызуынан табуға тырысады. Ал жылан үнсіз қалады. Ол үнсіз тас, бұл қабырғадан бірде-бір жарылқаушы табылмайды, және ол үмітін жоғалтып: «Қыздарым, қадірлі, мен осында тұрдым, мұнда жасыл түстегі әйел бар, артымнан әлі ұл баласы бар қыз бар еді. Олар қайда?»
— Қашып кетудің қажеті болмады! Сондықтан әркім еркіндікке шыға алады – біз оны осында алып отырмыз!»
Адамдар кезекке мәңгі-мәңгі төрелік жасады. Жоқ, олар американдықтардан да, немістерден де, француздардан да нашар емес. Бірақ олар кедей. Біздің өміріміздің тарихы — еңсерілмейтін кедейшілік драмасы…»
Сіз қалай ойлайсыз, бұл 1930-шы жылдардағы аштық немесе соғыстан кейінгі қиын жылдар туралы ма? Ешбір жағдайда, онда благодаря Брежневтің 70-жылдардағы өмірі сипатталады, ол туралы КСРО-ның сан алуан ұстанушылары бізге гүлдену жылдары туралы айтуға тырысады. Бұл жолдардың авторы кім екенін білесіз бе? Бәлкім, кеңестік шындықтың сардарлық ысқырғышы Василий Аксёнов шығар? Бәлкім, кеңестікке қарсы ирониялық Сергей Довлатов немесе бір кездері агрессивті анархист Эдичка Лимонов шығар (ол өмірінің соңғы жылдарында бұл жағдайда неге айналғаны ескерілмейді)? Жоқ, жоқ және қайтадан жоқ. Бұл кеңестік қоғам құрметтұтқан және ағайынды Аркадий мен Георгий Вайнердің партиясы мен үкіметі бағалаған әйгілі орыс детективтерінің «Жасыл шөптегі ілмек пен тас» романынан дәйексөз. Сіз осы авторлар туралы білесіз бе? Әрине, олардың «Кездесу орнына» кім кірмеген. Бұл романды естіген жоқ па? Және Таң қалдырмайды. Ол 1977 жылы жазылды, бірақ көпшіліктің көруі үшін емес, «үстелүстінде» сөз сөйлеу үшін. 70-жылдарының батасында мұндай жазуды «әлеуметтік қорғаудың ең жоғары дәрежесіне» немесе психикаға айыптауға болар еді.
Одақ ыдырағаннан кейін ғана роман жарық көрді. Уақыттың шынайы көрінісін өзі үшін жасағысы келетін кез келген адамға оны оқуға кеңес беремін. Әлеуметтік кесінді көркемдік те, танымдық өлшемдерде де жай ғана таңғажайып ұсынылады.
***
Осы жылдың желтоқсан айында Мәскеуде КСРО-ның құрылуының жүз жылдығы тойланады. Сондықтан Путин жыл соңына дейін Украинаны толығымен басып алып, аннексиялауды жоспарлаған деп болжауға болады. Яғни, аумақтық табыстарды мерекелік үстелге қойыңыздар. Одан әрі, әрине, КСРО-ны толық қалпына келтіру үшін экспансификациялық соғыстар жалғасуы тиіс. Бірақ, олар айтқандай, бірдеңе дұрыс болмады. Украина Қарулы Күштері бүкіл мереке бойы Кремльдің тұрақтыларын бүлдіріп отырды. Ал күн тәртібіндегі Одақты қалпына келтірудің орнына Ресейдің ыдырауы анағұрлым шынайы бола түседі.
