15 шілде, Алматы, мен хабар аламын WhatsApp. Бұл 6 наурызда Қазақстанның бұрынғы астанасында өткен соғысқа қарсы демонстрацияны ұйымдастырушылардың бірі, қазақстандық заңгер Дуалет Әблікісимов. Біз келесі күні сұхбат туралы келістік: «Бәлкім, сізге ескертуім керек шығар: егер сіз про-ресейлік көзқарастарды ұстансаңыз, онда біздің әңгімеміз аса жағымды болмауы мүмкін. Мен сөзсіз украиндықпын және Ресейдің пайдасына жақсы ештеңе айта алмаймын. Оның Украинаға қатысты әрекеттерін ақтауға ешқандай негіз көріп отырған жоқпын».
Мен оған ресейлік көзқарастарым жоқ деп сендіргенде және ол сияқты Ресейдің Украинадағы әрекеттерін айыптағанда, ол маған былай деп жазды: «Өте жиі емес, бірақ мен Еуропадан келген адамдармен кездесе бастаймын, олар экономикалық дәлелдерді пайдаланып, Ресейдің қауіпсіздік мәселелеріне сілтеме жасай отырып, бұл соғыс ол үшін қажеттілік деп айтады. Ресейліктерге украинаға өз шекараларын қорғау үшін басып кіруге тура келді. Сол адамдардың бірі болмағаныңызға көз жеткізуім керек еді».
24 шілдеде Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Саты ауылы мен өзімнің үйімнің ауласындағы жазғы үстелде асхананы аяқтаймын, онда бөлмені жалға аламын. Жақын маңдағы үстелде қазақ отбасы орналасқан. Біз кездейсоқ әңгімені бастаймыз.
Бір кезде отбасының басшысы, Шымкенттен отставкадағы барлау офицері (бұрынғы кадебист) Сарсен мырза менен «Украина туралы не ойлайсың?» деп сұрайды. Ал мен Дуалетке айтқаным сияқты бірдеңе айтқанымда атмосфера кенеттен әлдеқайда тыныштана түседі. А.Сарсен жақынырақ, оның тілі анық беймәлім. Ол рельефпен жауап береді, «Сонда біз қалыпты сөйлесе аламыз» деп жауап береді.
Соғыс туралы көзқарастар проблемасы Қазақстандағы қоғамның бөліну осьтерінің біріне айналды. Бұл шын мәнінде тек осы бір соғыс туралы ғана ойланбайды. Ресей агрессиясы туралы айтатын болсақ, біреулер «арнайы операция» терминін қолданады, біреулер шабуыл жасаған Украинаға көңіл айтады, біреулер Днепрдің үстінен таралып, орыс тілді халыққа қауіп төндіретін фашизм туралы айтады. Осының бәрі сұхбаттасушы туралы көп айтылып отыр. Ол Қазақстанның Ресеймен одан әрі ықпалдасуына қолдау білдіре ме, әлде қоғамдағы қазақ тілін білу деңгейінің төмендігіне алаңдаушылық білдіре ме, ол әлем туралы ақпаратты қайдан алады?
Орыс насихатының құрбандары
Бұрынғы журналист және «Демоскоп» қоғамдық пікірді зерттеудің тәуелсіз орталығының негізін қалаушы Әділ Жалиловтың айтуынша, Ресейге қайғырып жүрген адамдар «соғыс» сөзінен аулақ болып, украин фашистерінің әлем үшін қауіпті екеніне сенеді. Бұл ең алдымен ресейлік БАҚ тұтынушылары.
«Біздің тәуелсіз БАҚ-тарымыз әлсіз, олар аздаған адамды қамтиды», — дейді Жалилов. — Бұдан басқа, мысық сияқты, әлемнен де тәуелсіз, бірақ ең алдымен қоғамдық БАҚ-тардан ақпарат қағып кетті. Қазақтар қазақ және орыс тілдерінен басқа тілдерді жақсы білмейді. Сондықтан қоғамның едәуір бөлігі шетел туралы барлық ақпаратты ресейлік теледидардан алады, олар біздің елімізде кеңінен қолжетімді және өте ынталы түрде зерттеледі. Адамдар онда міндетті түрде ақпарат іздемейді, көбіне жай ғана ойын-сауық, бірақ өздерінің сүйікті ток-шоуын немесе сериалын күте отырып, кремльдің үгіт-насихаты оятатын қандай да бір ақпаратты әрдайым табады».
Оның айтуынша, ресейлік БАҚ-тың қолжетімділігін шектеу үшін ғана қазақтардың көзқарасы бірден өзгеретін еді. Досым Сәтбаев сияқты оппозициялық қазақ зиялылары бұған көптен бері үндеу жолдаған.
«2014 жылы Қырымды аннексиялағаннан кейін (Қазақстан оны ешқашан мойындамады), біз Ресей теледидарын Қазақстанда таратуды шектеуді талап еттік. Біздің билік ресейлік ақпараттық саланы толығымен тапсырды, бұл біздің мемлекет мүддемізге зиянын тигізеді», — деді А.Сәтбаев. Алайда ол да, орыс насихатының қазақ жұртына ықпалын шектеуді жақтаушылар да биліктің мұндай зорлық-зомбылық қозғалыстарынан қорқатынын біліп, мұның Ресей тарапынан жауабын тудыратынын біледі.
Ресейлік теледидардан әлем туралы ақпарат алған Қазақстан тұрғындары Ресейдің агрессивті түрде ұстанып отырғанына, Путин украинаға онда қуғынға ұшыраған орыс тілді халықты қорғау үшін емес, елдің танымалдығын нығайту үшін сыртқы жау қажет болғандықтан және ол гегемонияны қалпына келтіруден басқа ештеңе армандамайтынына ешқашан көз жеткізуге мүмкіндік бермейді. бұл Ресей КСРО-ның ыдырауымен жеңіліп қалды.
Бөлінген қоғам
Қазақстанның кейбір тұрғындары, соның ішінде «Ресей 24» немесе «НТВ» күшті ықпалына лайықты емес білімді немесе жай ғана білімді адамдар Украинаға қатты қайғырады. 6 наурыз демонстрациясына билік ресми рұқсат берген жалғыз демонстрацияға халық көп жиналып, көптеген қазақстандық журналистер, қоғамдық ұйымдардың әртістері мен белсенділері қатысты. Олардың көпшілігінің аватарларында Украина туы бар жапсырма болған Facebook.
Қазақстанда Украина үшін түрлі бастамалар ресейлік агрессияның кең ауқымы басталғаннан кейін бірден басталды. Тоғжан Қожалиева, қордың негізін қалаушы Хак («Правда») 26 ақпанда оның қоры басталған украиндықтарға көмек көрсету жөніндегі қоржинау науқанының алғашқы екі күнінде 12 мың адам қайырмалдық жасағанын айтады. Барлығы олар миллион доллардан астам қаражат жинады. Қарапайым азаматтар да, қазақстандық бизнесмендер де құрбандыққа шалынған, мысалы, жақында Ғана Қазақстанға көшіп келген және осы елдің азаматтығы бар ресейлік Тимур Турлов.
«Адамдар көмектескісі келді, өйткені олар Қазақстан Украинаның орнына айнала алатынын елестетті. Бізде Ресеймен ең ұзақ шекара бар. [7,5 тис. км, – ред.]. Ресейліктер – жергілікті саясаткерлер мен журналистер Бірнеше рет Қазақстан Ресейге өз аумағының бір бөлігін беруі тиіс, біздің тәуелсіздігіміз – фарс және т.б. деп айтқан болатын. Бізде де орыс тілді азшылық бар, Ресей оны қорғайтынына бірнеше рет уәде берді», — деп түсіндірді Тоғжан.
Қордың тартылған қаражаты үшін Хак дәрі-дәрмектер мен басқа да қажетті заттарды сатып алу. Украинадан келген қазақстандық босқындарға келген үкіметтік ұшақтар алғашқы медициналық көмек көліктерін жеткізді, содан кейін олардың көліктерін мемлекеттік компания қарызға алды «Эйр Астана» әуе компаниясы» АҚ. «Бәрі де бізді қолдады», — деп сендірді А.Қожалиева, — себебі Украина жеңілген жағдайда Қазақстан келесі болатыны бәріне түсінікті болды» деп сендірді.
Сонымен қатар, қоғамдық пікірді зерттеу орталығы сәуір айында жүргізген сауалнама Демоскоп. Қоғамның 70%-ы Украинамен қақтығыста Ресейді қолдайтыны анықталды (респонденттердің 49%-ы сөзсіз, тағы 21%-ы — біршама ұстамды). Респонденттердің 30%- ы Украинаны таңдап, Ресейдің оған шабуыл жасауға ешқандай негізі жоқ деп санайды, сөйтіп заңды бұзып, негізсіз агрессия жасады.
«Сауалнама нәтижелері бізді қатты күйзелтті. Біз бұл нәтижелерді жариялаудан қорықтық», — деді Ж.Жалилов маған берген сұхбатында. — Қоршаған ортаның үлкен бөлігінің, яғни либералды интеллигенцияның реакциясы сұмдық болды. Бізді Кремльдің насихатын қолдады деп айыптап, қоғамды ақымақтық деп айыптап, ақырында біздің әдіснамамызды сынға алып, оның нәтижесіне кінәлі екенін айттық».
Респонденттердің 77%- ы ең көп сынға ұшырады Демоскоп орыс тіліндегі сұрақтарға жауап берді және сауалнама стационарлық желілер арқылы жүргізілді. Мен айтқан басқа сарапшылар, Жалилов командасы алған нәтижелер біршама біржақты болуы мүмкін екенін мойындай отырып (стационарлық телефон иелері арасында консервативті көзқарастары бар егде жастағы адамдар басым) либералды интеллигенция көпіршікте өмір сүреді және оның көзқарастары қоғамның қалған бөлігінен қаншалықты өзгеше екенін түсінбейді деп келіседі. Белгілі қазақстандық құқық қорғаушы Евхен Жовтис про-украиндық және про-ресейлік қайғы-қасіреттің қоғамда таралуы 50-ден 50-ге дейін болуы мүмкін деп есептейді. Әркім қоғамның терең бөлінуіне келіседі, ал соғыс бұл бөлімдерді күндізгі жарыққа тартып, қайрауға итермелейтін литмус сынағы ретінде әрекет етеді.
Сөйлесу қиын
Менің көптеген сұхбаттастарым Ресейдің Украинаға қарсы агрессиясына қатысты қазақстандық қақтығыстың соншалықты терең екенін, отбасындағы соғыс тақырыбына айналғанын мойындады.
Оқу бойынша инженер Виктор Ковтуновский, Алматы қалалық кеңесінің бұрынғы депутаты, ал қазір негізінен отбасы Қазақстанда ұрпақтан-ұрпаққа өмір сүріп, Ресей мен Украинадан тең келетін тәуелсіз журналист, алыс туыстарымен Ресей мен Украина туралы айтуды бұрыннан тоқтатқан. «Мен, менің әйелім және біздің екі ересек ұлдарымыз осы соғысқа қарсымын. 24 ақпанда таңертең украиналық қалаларға құлаған алғашқы зымыран туралы білгенде ашуланып, күйзеліске ұшырадым. Мен Путиннің көп кінәлі екенін білдім, бірақ ол күңгірт деп ойлаған жоқпын. Бір ай бойы үйден шықпадым, қатты депрессияға ұшырағандай ешкіммен сөйлескен жоқпын».
Алғашқы кезде Виктор анасы мен алыс туыстарына Украинада не болып жатқанын түсіндіруге тырысты. Бірақ кейіннен ол мұны тоқтатты. «Мен отбасылық мерекелерде соғыс тақырыбынан барынша аулақ болдым. Кремль насихаты сорып алған жылдары Ресей жақсы және одан бәрі жақсы деп өздерін өлтірген адамдармен дауласудың мәні жоқ. Олар ресейлік жауынгерлердің бейбіт тұрғындарды зорлап, атып өлтіргені, ресейлік ракеталардың әдейі үйлерді, мектептер мен госпитальдарды мақсат тұтқаны туралы ақиқатты қабылдай алмайды. Менің туыстарым сияқты адамдар үшін мұндай нәрсені мойындау олардың бәрін, неге сенетінін және Ресей игілік күштерін бейнелеген әлемдік тәртіп туралы өз идеясын туғызғанын жоққа шығару дегенді білдіреді. Бұл аргументтерді талқылау емес, діни фанаттың Құдай жоқ екеніне сендіруге тырысу сияқты», — деп атап өтті Ковтуновский.
Осындай пікірді Андрей Гришин де бөлісті. Ол, Виктор сияқты, аралас орыс-украин отбасынан шыққан, Қазақстанда туып-өскен журналист және құқық қорғаушы. Тектің бір бөлігіол оны украин барлау офицері деп санайды, себебі ол оларға соғыстың шын мәнінде неге ұқсайтынын түсіндіруге тырысты. Ағасы Андрей Ресейде, Барнауылда тұрады. Оның ұлы, әскери адам Украинада ұрыс жүргізіп жатыр. Ағасы Қазақстанға сапарға келгенде Андрей оған тұра алмады да, онымен пікірталасқа түсті. Айтарлықтай сәтсіз, себебі ол тек ағасының «украин нацистерінің тентектері өте алысқа кетеді» деген идеясын растады. Андрейдің анасы ұлымен келіскенімен және соғысқа қарсы болғанымен, бұл туралы інісімен айтпауды жөн көрді. Ол оларды мүлдем бір-бірінен алшақтата алатынын біледі.
Пышақтың сұқпасында
Ресейдің іс-әрекетін тек қазақ орыстарының бір бөлігі ғана емес, кейбір қазақтар да қолдайды. Олардың көбі ресейлік теледидарды ғана тамашалайды. Себебі ресейлік теледидардың ойын-сауық ұсынысы олар үшін тартымдырақ болып көрінеді, себебі олар орыс тілін қазақ тілінен жақсы біледі, ал ресейлік БАҚ-ты қабылдау оңай. Дербес дереккөздер бойынша, мысалы, қоғамдық қозғалыс МемлекттікЕл азаматтарының 60%-ға жуығы қазақ тілін еркін меңгерген.
Парадоксалды түрде Ресей жағында қазақ консерваторлары, мешітке баратын діндарлар бар. Әділ Жалилов мұны консервативті имамдар үшін Украина Батыс екенін түсіндіреді, және ол бүлінгеннің бәрінің символы болып табылады, онда «ЛГБТ адамдарының идеологиясы» таралып, дәстүрлі құндылықтар өліп жатыр. Қазақ имамдары Ресейден, Башқұртстаннан, Татарстаннан келген әріптестеріне қарайды. Олар ағылшын тілін білмейді, бұрынғы КСРО сыртынан БАҚ-ты көре алмайды. Олар әлем туралы барлық білімдерін Ресей арқылы алады.
Осының бәрінде Біз Қазақстанның билігін ұмытпауымыз керек. Оның аралас саясаты бар. Бұл екі қарама-қарсы үрдістің нәтижесі. Бір жағынан, Қазақстан экономика мен қауіпсіздік мәселелерінде Ресейге жоғары тәуелді. Мәскеумен өте тығыз қарым-қатынаста, Ресей көшбасшы болып табылатын және посткеңестік реинтеграцияға айқын бағытталған бірнеше ұйымдарға қатысады (олардың ең бастысы Еуразиялық экономикалық одақ пен Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы). Екінші жағынан, Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына ресейлік саясаткерлер мен ресейлік медиа саласының маңызды тұлғалары бірнеше рет таласты. Әр бірнеше жыл сайын ресейлік депутаттар немесе журналистер Қазақстанның солтүстік аумақтары шын мәнінде «ресейліктердің сыйы» екенін еске салады, ал Кремль қазақстан өзінің адал қызметшісі болып қала бермейінше, қазақ мемлекеттілігіне толеранттылық танытады.
Осы себептердің барлығына байланысты Қазақстан билігі Украинаға өте түсіністікпен қарайды және Ресейді ашық қолдамайды. Санкт-Петербургте өткен белгілі форумда Президент Қасым Жомарт Тоқаев Қазақстан ешқашан «ДПР» және «ЛПР» тәуелсіздігін мойындамайтынын айтты, себебі бұл халықаралық құқыққа қайшы келеді. Ол ресейлік саясаткерлермен кездесіп қана қоймай, президент Володимыр Зеленскиймен телефон арқылы сөйлеседі.
«Қазақстандық билік ресейлік қауіп-қатерді, сондай-ақ өз елінің Ресейге қаншалықты тәуелді екенін жақсы біледі. Сондықтан олардың саясаты дұрыс теңдестірілуі тиіс. Бұл пышақтың сұқпасында серуендеу сияқты», — дейді бір кездері жергілікті деңгейде саясатқа белсене қатысқан қазақстандық кәсіпкер Серік. Ол өзінің тегін көпшілікке жария еткісі келмейді. Біз Астанада, сауда орталығында кездестік Керуен. БіреуЛер Серикті үнемі шақырады. Біз орысша сөйлейміз, бірақ телефонмен Серік қазақшаға ауысып, кейде орыс сөздерін кірістіріп отыр. Жас кезінде ол Серік емес, Сергей деп аталуды армандады. Бүгінде олар Қазақстанның тәуелсіз екенін мақтан тұтуда. Ол бұл тәуелсіздікті сақтап қалу үшін үлкен трюк қажет деп санайды: «Азамат ретінде мен біздің үкіметтің осы соғысқа қатысты саясатын қолдаймын», — деп түсіндірді Серік. — Менің ойымша, бірде-бір өркениетті мемлекет өз саясатындағы бомбаларға жүгінбейді. Соғыс әрқашан жаман, себебі онда адамдар қаза табады. Бірақ, екінші жағынан, бізді Ресеймен байланыстыратын байланыстарды бұза алмаймыз. Ол біздің солтүстік аумақтарымызда тістерін ұзақ уақыт қайрауда. Біз ақылмен, мұқият әрекет етуге тиіспіз. Әйтпесе бәрін жоғалтуымыз мүмкін. Есіңізде болсын, соғыстың басында Батыс күткен ұстанымға ие болды. Ол Украинаға өзін қорғап жатқанын көргеннен кейін ғана көмектесе бастады. Ал бізге кім көмектеседі?»
Поляк тілінен аударма
Мәтін польшалық «Nowa Europa Wschodnia» журналымен ынтымақтастық жобасы аясында жарияланды.
Мақаланың бастапқы тақырыбы: Вуйна w Ukrainie dzieli Kazacchów
