«Мен түнде бірнеше сағат төсекке бардым, көзімді жауып, ресейлік зымыран маған тисе, жақсы болар еді деп ойладым. Өйткені ұйқымда өлемін. Сонда мен оянып, мені ештеңе өлтірмейтінін түсіндім, сондықтан мен өз жұмысымды атқарамын – адамдарды құтқарамын», — дейді анестезиолог Елизавета Гранков Зоряна Варениге ресейлік шапқыншылықтан кейінгі алғашқы апталарда Мариуполь қаласындағы ауруханада жұмыс істегені туралы.
— Сіз Донецкіден келдіңіз, ал 2014 жылы Мариуполь қаласына көшіп келдіңіз. Орыс шапқыншылығы кезінде сіз сегіз жыл бұрынғыдай сезінесіз бе?
— Жоқ, бұл басқа нәрселер, себебі ол кезде 2014 жылы Не болып жатқаны, Ресейдің не болғаны түсініксіз болды. Тәртіпсіздіктер болды, Қырым болды, бірнеше қалаларда ұрыс болды, бірақ мұндай ауқымда емес. Ал биылғы жыл мүлдем басқаша болды. Тіпті 24 ақпанға дейін шиеленіс өте жоғары болды. Сегіз жыл бойы соғыс бір күнде басталады деген сезімге ие болдым, бірақ өзім оған сенгім келмеді. Путин өледі деп үміттендім. Ресейдегі адамдар тек нацистер мен құбыжықтарға айналады деп сенген жоқпын.
— 2014 жылы Мариупольді басып алу есіңізде бе? Содан бері ол қалай өзгерді?
— Мариуполь ол кездегідей орын алған жоқ. Әр түрлі сепаратистік топтар орыс әскерімен бірге қаланы ұзақ уақыт басып алуға тырысты, бірақ кейін Азов полкі құрылды, олар украин әскерінің басқа бөлімшелерімен бірге бір айдан кейін ғана оны азат етті. Қала іс жүзінде бүлінбеген, тек бірнеше ғимарат қираған.
Осыдан сегіз жыл бұрын Мариупольде тұра бастағанымда ол кез келген посткеңестік қалаға ұқсайды. Осы сегіз жыл ішінде барлығы жаңадан салынды, саябақтар салынды, жолдар салынды, барлық ауруханалар жөнделді. Балаларға арналған ойын алаңдары көп болды. Осы жылдары Мариуполь өмір сүретін ең жақсы орындардың біріне айналды.
Егер 2014 жылы ресейліктерді қолдаған адамдардың үлкен пайызы болса, онда сегіз жылдан кейін бірлі-жарым жағдайлар орын алды. Украина Мариупольдің неге ұқсайтынын көрсетті, ал Донецкіге 100 шақырым жерде 2014 жылы қатып қалғандай көрінді. Біз дамыдық, Донецк, керісінше, қазірдің өзінде онда болып жатқан оқиғаларға қарап отырмын, қаланың әскери араласусыз да коллапсқа ұшырап жатқанын көріп отырмын. Ол жай ғана құлап кетеді.
— Мариуполь жойылып кеткенде сіз қазір қалай сезінесіз? Қайғы, өшпенділік, агрессия, ностальгия ма?
— Менде сезім қоспасы бар. Сіз айтқанның бәрі, ностальгия, өкініш, бірақ ең жарқын сезім – орыстардың біздің өмірімізбен жасаған ісінің бәріне деген өшпенділік. Біз гүлдендік, өмір сүрдік, саяхаттадық, ақша жасадық, енді ғана өмір сүрдік. Ол жақсарып, жақсы болды. Ал енді бәрі кетті, бәрі бізден алшақтап кетті.
Путин мен оның энтузиасттары Мариупольді немесе кез келген басқа қалаларды өмір сүретін орын ретінде қабылдамайды, аумақты қалайды, картада көбірек аумақтарды қалайды, солай. Ал мен үшін қарапайым орыстар… Олар дубляждалған. Ақылды адамдар Ресейден кетіп, биомасса қалды, ол теледидарды тыңдап, өз халқының ұлылығын армандайды. 30-жылдары Германиядағы сияқты әдістер қазір қарапайым орыстардың миына әсер етеді.
— Ресейлік шапқыншылықтың басын қайдан таптыңыз?
— Мен ауруханада кезекшілік етіп, сағат 5:00-де немесе 5:30-да біраз жарқылдауық естідім. Ресей ФедерациясыНың Президенті айтқан жаңалықтарды оқи бастадым, жарты сағаттан кейін бізге жедел жәрдем көлігі келіп, адамдарды құтқару үшін жұмыс істей бастадық.
— Яғни, соғыстың алғашқы сағатында госпитальға жедел жәрдем көлігі келе бастады ма?
— 24 ақпанда ресейліктер әскери нысаналардың барлық түрлеріне соққы берді, бірақ әрдайым соққы бермейді. Қарапайым адамдар өз үйлерінде құрбан болды.
Мен дайындық бойынша анестезиологпын және көптеген түрлі курстардан, соның ішінде әскери курстардан өттім. Әскерде достарым көп. Мен дайын болдым, бірақ ол күн емес, екі емес, барлық уақытта бізде күн сайын ондаған, ондаған ота жасалды, оны қанша, ешкім санамағанын нақты білмеймін. Сондықтан әлемде мұндай жаралылар массасына ешкім дайын бола алмайды.
— Ал «барлық уақытта» қанша?
— Мен 24 ақпан мен 12 наурыз аралығында ауруханада болдым. Ал келесі үш күн орыс тұтқынында. 15 наурызда біз бірнеше достарымызбен бірге қашып құтыла алдық.
«Қалай ұстадыңыз?»
— Ресейліктер барлық жақтан алға жылжыды, біздің аурухана қала шетінде тұрды. Бізге шабуыл жасамас бұрын олар аурухананың айналасындағы барлық ғимараттарды, барлық үйлерді қиратты. Олар минометшілерді, бұршақ тастарын, зымырандарды, ұшақтарды, барлығын атуды жалғастырды. Ал ауруханамның терезесінен тоғыз қабатты ғимараттардың жанып жатқанын көрдім. Олар біздің ауруханадан салыстырмалы түрде жетіспей қалды, себебі оларды да емдеу қажет. Бәрі қираған кезде және біздің ауданды енді қорғау мүмкін болмағанда, украин әскері қалаға шегініп кетті. Ресейліктер танкілерде жүріп өтті, олар алға жылжуға тырысты, біздің армия өз танкілерін жойды, бірақ айналамыздағы өртенген аудандарды алып жатты.
— Сіз ресейліктерге қарадыңыз ба?
«Бізде аяқ-қолдары сынған және әр түрлі жарақаттары бар ресейлік жауынгерлер болды. Дәрігерлер нәсіліне, ұлтына немесе ұлтына қарамастан барлық адамдарды емдеуі тиіс Тағы бірдеңе. Бірақ мен ештеңеге қол тигізбедім. Егер маған автомат көрсетілсе де, мен өз жұмысымды атқарған болар едім, не айта аламын.
Мен екі тұлғаны біріктіремін деп айтуға болар еді. Бірі – мен дәрігермін. Ауруханада кезекшілік еткенде өз жұмысымды атқарып, адамдарды құтқарып қалуым керек. Бірақ басқа адам ретінде украиндық ретінде мен бірде-бір орыс жауынгерін құтқармаймын. Керісінше, мен кез келген нәрсеге дайынмын, өлтіруге дайынмын.
«Қорқынышты болдыңыз ба?»
— Қазір мен өлімнен қорқамын, себебі мен бірнеше ай бойы тыныш жағдайда өмір сүріп келемін. Иә, зымыран бар, сирена бар, бірақ сол кездегі жаһаннам емес. Кейін ауруханада қорқынышты сезінбедік. Бәрі үнемі жарылып тұрғанда, келесі жарылыстың қайда болатынын және зымыранның сізге тиетінін білмейсіз. Бұл кездейсоқтық. Біреулер пәтерде немесе жертөледе жасырынып, сол жерде қайтыс болды, ал біреулер көшеде қауіпсіз жүре алды. Түнде бірнеше сағат төсекке барып, көзімді жауып, орыс зымыраны маған тисе, жақсы болар еді деп ойладым. Өйткені ұйқымда өлемін. Содан кейін оянып, мені ештеңе өлтірмегенін түсіндім, сондықтан мен өз жұмысымды атқарамын – адамдарды құтқарамын.
— Ал олар қандай ресейлік жауынгерлер еді? Келiсiм-шарт бойынша жұмыс iстейтiндер немесе әскерге шақырылушылар ма?
— Бізді дәрігерлер кәсіби әскери қызметшілер басып алды. Олардың екпінінен де, киіну тәсілінен де байқалды. Бірақ олар кеткенде зеңбірек жеміне кірді. Мен донецкіден көшеден алып кеткен көптеген қорқынышты адамдарды көрдім. Олар басқа қалаларда ұсталып, қару-жарақ беріп, «бармасаң, біз сені атып түсіреміз» деді. Мен олардың көзінде бостықты көрдім, бірақ қуана-қуана өлтіруге барған адамдар да көп болды. Сондай-ақ олар Донбасстың сегіз жыл бойы украиндықтарды бомбалағанын айтты, бірақ бұл Сібірден келген орыстар үшін, бәлкім, Мәскеуден келген ертегілер.
Біздің аурухананы басып алған кезде бір офицер, оның кім екенін нақты білмеймін, бүкіл ғимаратты қарап шықтым, айнала жүріп, бәрін есте сақтау үшін тексердім. Мен одан кішкентай балам болғандықтан үйге бара аламын ба деп сұрадым. Ол күлімсіреп, әрине, мүмкін, бірақ кейін «Азов» мені өлтіре алатынын айтты. Осылайша, ол бізге, дәрігерлерге, біз кеткеннен кейін олар бізді өлтіретінін жанама түрде айтып берді. Себебі енді бірде «Азов» болған жоқ, тек орыстар ғана.
– Сізді басып алған жауынгерлермен сөйлесуге тырыстыңыз ба?
«Иә, мен тырыстым, неге сынап көрмеңіз?» Көбісі ештеңе айтпады, басқалары украиндықтардың сегіз жыл бойы қаза тапқанын, Украинаның мемлекет ретінде жоқ екенін, Украинаның Ресей екенін айтты. Олар шынымен де зомбилар сияқты, қаншалықты көңілді көрінсе де, олар жай зомбилар.
«Қашуға мүмкіндігің болды ма?»
— Шапқыншылық басталғаннан кейін бірнеше күннен кейін кетуге болатын шығар. Бірақ біз кеткен жоқпыз, себебі маған дәрігер ретінде керек болды. Және, шынымды айтсам, ресейліктердің жарты миллион қаланы қирата алатынын ешкім елестете алмады. Біз соғыс бәрін жою дегенді білдірмейді деп ойладық. Ал олар алып, жойды. Тіпті соғысқа дейін Мариупольді тек оны жойған жағдайда ғана алуға болатынын айттым, бірақ олардың шын мәнінде жасай алатынына да сене алмадым.
— Ресей оккупациясының бастауы қандай болды? Сіз соғыс қылмыстарының куәсі болдыңыз ба? «Балалар» деген жазуы бар көшелерде атылған көліктерді көрдіңіз бе?
— Иә, мен оны көрдім, көргеннің бәрін айтып бердім, прокуратура, БҰҰ, Адам құқықтары жөніндегі вахта және басқа да ұйымдар. Мен тиісті органдарға орыстардың не істеп жатқаны туралы дәлелдер келтірдім.
Мен сізге мысалдар келтіре аламын. 12 наурыз күні сағат 10.00-де Матросов көшесінде ресейліктердің үш көлікті атып түсіргенін, кем дегенде бірнеше адам қаза тауып, бірнеше адам жараланғанын көрдім, содан кейін осы адамдарды операциялық үстелде құтқардық.
Егер ресейліктердің Мариуполь қаласындағы перзентхананы қиратқанын естісеңіз, сол жерден бізге әйелдерді еңбекпен тасымалдағандарын біліңіздер. Олар біздің әйелдерімізді, балаларымызды, науқастарымыз көп екенін білді, бірақ бұл олардың біздің госпитальды әскери мекемеге айналдыруын тоқтатпады. Оның аумағынан танкілер мен бұршақ тастарын қалаға қарай атып, біздің аурухананың артына жасырынып, атып, аулаға қайта оралды. Әрқашан броньды броньды тасығыштар мен танкілер болды. Ешқашан украин әскері біздің госпитальға оқ жаудырмаған.
Бұл кімнің кім екенін түсіндіреді.
— Сіз өзіңізге перзентханадан әкелінген жүкті әйелдер туралы айтып бердіңіз, онда қанша адам болды?
— Шамамен 10, үш күннің ішінде 10-ға жуық бала туды.
— Наурыз болды, ол -10 градус болды, ауруханадағы өмір қандай болды?
— Бізде дизель-генератор болды, сондықтан қалада жарық болмаған кезде бізде ол болды және жұмыс істеді. Адамдарға жұмыс істеуге тура келді, жасанды дем алу құрылғылары болды. Бірақ бізде терезелер болмады, наурыздың басында олардың барлығы қағып кетті, біз оларды картон қораптармен, матрацтармен, барлығымен жабуға тура келді. Өте суық болды. Норма 3-4 жұп шалбар, бірнеше футболка, свитер, күртеше болатындай суық болды. Ал ковид комбинезонының үстінде.
Бізде операциялық залда орын жетпеді. Біз бір нәрсе бойынша жұмыс істедік, бірден келесі іспен айналысуға тура келді, ал барар жер болмады. Қажет болды адамдарды баспалдақпен жоғары қарай әр түрлі қабаттарға ауыстыру. Біз оларды қай жерде болса да кидік, аурухана толық болды.
— Сіз азық-түлік пен дәрі-дәрмекті қалай алдыңыз?
Соғыстың алғашқы күндері біз дүкендерден көптеген өнімдерді сатып ала алдық, олар сол кезде де жұмыс істеп тұрды, тіпті картамен де төлеуге болатын еді. Көптеген адамдар медицина әкелді. Кейбір дәрігерлер, провизорлар оларды дәріханалардан әкелді, біз өзіміз жергілікті дәріханаларға барып, сол жерден қажеттінің бәрін алып шықтық. Бірақ мен қаладан, ауруханадан алыстап кеткенде дәрі-дәрмек қалмады.
— Ресейліктер кіргенге дейін ауруханада соңғы күндер қандай болды?
— 10 наурызға дейін украиндық жауынгерлер мен еріктілер күн сайын азық-түлік, су және дәрі-дәрмек әкелді. Кейіннен біздің аудан қатты қоршауға алынғанда, онда ешкім ештеңе әкелген жоқ. Суға қатысты үлкен проблема басталды. Біз оны жылытудан, құбырлардан құрғаттық. Біз әр тамшыны барынша сақтап қалдық, себебі бұл ең бастысы болуы мүмкін.
Тіпті гүлдерді суаруға арналған бөлмелердің бірінен төрт бес литрлік су құйылған бөтелке таптым. Ол жаңаша емес еді, бірақ ештеңе де ішуге болар еді. Азық-түлікке келетін болсақ, біз мерзімі өткен етке наразы болған жоқпыз. Олар тығылып, тамақтанды, өйткені күніне бір реттен кем емес тамақ ішуге тура келді. Біз көп энергия жұмсадық. Тұтқыннан шыққанда 10 кг-нан астам салмақ жоғалттым, бұл шамамен 10%.
«Сендер үшін ең жаман нәрсе не еді?»
— Ең қиын күндердің бірі 28 ақпан болды. Біз оны құтқаруға, жандандыруға тырыстық, бірақ бұл көмектескен жоқ, біз айтқандай: жаралар өмірмен үйлеспейді. Содан кейін 15 наурызға дейін балалар көп болды, мен өзім оншақты операция жасадым. Олар қазірдің өзінде қайтыс болған балаларды әкелді. Аналар әкелді. Сол күні бір мезгілде екіге жуық. Біреуі 2 жаста, қалғаны 8 ай болды. Біріншісі біздің қасымызға әуе бомбасын тастағаннан кейін, көптеген әйнек сындырып, баланы осы әйнекпен екі есе дерлік кесіп тастаған.
Ол өте жас бала еді.
Тіпті дәрігерлерге де мұндай жағдайға төтеп беру қиынға соғады: бала қаза тауып, ана көмек сұрайды. Бірақ оған ешкім де көмектесе алмады. Ал онымен бір мезгілде басқа ана жүгіріп барады, оның шұғаға оралған нәрсесі бар, қолдары қанда, мен көріп отырмын, баланың жеке қатты қолы бар, қабырғасын көремін, және ол: дәрігер, бірдеңе жасайды. Ал мен ештеңе істей алмадым.
Сол сәтте адам ретінде, дәрігер ретінде, баламның әкесі ретінде ештеңеден қорықпадым, ысталған темекіні орыс иегерінің бетіне лақтырдым. Ол мені атып түсірсе, маған қамқорлық көрсетпеді. Олар содан кейін атылады, егер жоқ болса. Солай болсын.
— Сіз тұтқыннан қалай қашып құтыла алдыңыз?
«Ауруханада болдым, бір апта бойы отбасымды көрмедім, байланыс болмады, не істеу керектігін білмедім». Үйге барғым келді, ағам мен үшін келді, ал көшіп-қонғымыз келгенде орыс танкілері келіп, ешқайда кете алмадық. Біз ауруханада қалдық. Менің ағам да адамдарға көмектесті. Содан кейін анам келді, себебі оның екі ұлы бір жерге барып, жоғалып кетті, сондықтан ол енді өзіне қамқорлық жасамады, ол бізді тапқысы келді. Және ол бізді тапты. Ал бізді шын мәнінде басып алды, ағам әскерде қызмет ету үшін пайдаланды. Біз терезені қарап шықтық, не болып жатқанын көрдік, бір жерде бір нәрсені дайындайтын адамдардың бар екенін, жанымызда қандай да бір өмір бар екенін көрдік. Ал біз жеке әлем сияқты болдық, ауруханадан шыға алмадық, себебі біз жай ғана атылатын едік. Төмен түскенде ресейліктердің үш күнде алғаш рет азық-түлік әкелгенін көрдік. Ал ол кезде ауруханада жүздеген немесе мыңдаған адам болған, қанша екенін нақты білмеймін. Және олардың барлығы аштыққа ұшырағандықтан сол көлікке жүгірді, онда адамдар көп болды және оны бақылауда қиындықтар болды. Сол сәтте мен енді ғана тұрып, шығу керектігін түсіндім. Мен бес литрлік су құйылған бөтелке алдым, досымды, ағамды, анамды алып кеттім, ауруханадан тыныш шығып кеттік. Жол бойында біз ондаған орыс жауынгерлерін автоматпен өткіздік. Және біз біртіндеп қадам бастық. Біз медициналық жейделерімізді тастадық, себебі жіберіп алмас едік. Біз қаланы аралап шықтық, бәрінің қирағанын көрдік, өлі адамдарды көрдік, күйген ресейлік техниканы көрдік, біраз уақыт үйге барып қайттық. Содан кейін біз Бердянскіге қарай бет алдық, автокөліктер көп болды, адамдар қаладан кетіп қалды, себебі ресейліктер гуманитарлық дәлізге келісті. Біз Запорожьеге жеттік.
— Мариупольде өмір сүруге болады деп ойлайсыз ба, оны қайта құруға бола ма, әлде өлді ме?
— Бұл мәселе философиялық сипатта. Мен үшін Мариупольде, мен өмір сүрген қалада ол ешқашан бұрынғыдай болмайды. Оны қайта жаңғырта алмайды. Бірақ ол қайта тұрғызылса, ол басқа қала болады. Оны қайта салудың қажеті жоқ, оны жаңадан салу керек. Бірақ алдымен оны шығару керек. Сонда не істеу керектігін ойлаңдар. Дәрігер ретінде мен де көп нәрсеге сене аламын, бірақ науқас болған кезде оны емдеуге тиіспін. Мен ол аман қалады деп есептеймін, бірақ сену – бір нәрсе, ал оның аман қалуы үшін бірдеңе жасау – басқа.
Поляк тілінен аударма
Мәтін польшалықтармен ынтымақтастық жобасы аясында жарияландыnowa Europa Wschodnia.
Жобаның алдыңғы мақалалары: Украина — ЕО: келіссөздердің ыстық аяқталуы, Украина — таңдаудан қашу, Араб төңкерістерінен кейінгі Шығыс серіктестігі. Қиғаш айнада Деспирация, Лукашенко Путинмен соғысқа барады, Мәскеу мен Киев арасында шұжық, шұжық — шұжық, Менің Львов, Путин камбузда, қорқыныш түбегінде, Украина Шығыста ойлап тапқан, Жаңа ескі жаңалық, және ол соншалықты әдемі болуы керек еді, Ресей үшін жаңа жылдық сыйлық, Тарихты талқылау керек пе, Минск тығырыққа тірелді
Мақаланың бастапқы тақырыбы: Pół roku wojny w Ukrainie. Росджани могли Мариуполь здобич, tylko go niszcząc
